در طرح های سیاستگذاری خارجی اتحادیه اروپا برای افق سال ۲۰۲۰ در حوزه قفقاز جنوبی، برای نخستین بار نام جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بازیگران اصلی ترتیبات امنیتی، اقتصادی و اجتماعی گنجانده شد. بدین ترتیب اتحادیه اروپا می بایست سیاستی مدون و نقشه راهی در جهت همکاری با ج.ا.ایران در قفقاز تا ۲۰۱۷ تنظیم نماید و آن سیاستها را از سال ۲۰۲۰ اجرائی کند.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا(ایراس) در یادداشتی تحلیلی از حامد کاظم زاده، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات اروپای شرقی دانشگاه ورشو نوشت: بعد از توافق برجام و افزایش نقش جمهوری اسلامی ایران در تحولات منطقه ای، در دو طرح پژوهشی سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا با نام های «منابع درونی بی ثباتی اجتماعی در قفقاز و فرصت های اتحادیه اروپا در پاسخ به آن» و «امنیت و دموکراسی در همسایگی اتحادیه اروپا؛ مورد قفقاز» که به صورت تخصصی در مورد سیاستگذاری اتحادیه اروپا برای افق ۲۰۲۰ در قفقاز فعالیت می کنند، نام ایران به عنوان یکی از بازیگران ترتیبات امنیتی، اقتصادی و اجتماعی گنجانده شد. شایان ذکر است، تمامی طرح ها در سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ نگارش یافته بود و در آن لزومی نیافته بودند که نقش و جایگاه جمهوری اسلامی ایران در منطقه را بررسی کنند و نقشه راهی در خصوص تعامل با ایران در قفقاز پیشبینی نمایند، ولی بعد از برجام، این دیدگاه تغییر کرد و هم اکنون به عنوان یکی از بازیگران آینده قفقاز مطرح است و در سیاست اتحادیه اروپا برای بعد از ۲۰۲۰ مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. در این دو طرح ۱۶ موسسه اروپایی نتایج تحقیقات خود در عرصه های مختلف قفقاز را به سه صورت «خلاصه سیاستی»، «کاربرگ» و «منشورات علمی» عرصه کردند. به طور کلی تمرکز تحقیقات بر روی مسائلی همچون مدیریت منابع، دموکراسی و امنیت، مهاجرت و فقر، اقتصادی محلی و توسعه اجتماعی، جامعه مدنی و دموکراسی سازی، مذهب و سیاست، مناقشه های امنیتی و همسایگان است.
در بخشی از این طرح به نقش سازنده ایران و سازگاری سیاستهای آن با اتحادیه اروپا در مناقشه قره باغ پرداخته شده و پیشنهاد گردیده که ایران به عنوان یک میانجیگر در گفتگوهای طرفین وارد گردد. موضوع انتقال انرژی ایران از طریق خطوط موجود در قفقاز و ترکیه به اروپا، یکی از بخشهای پرداخته شده در این طرح ها است که ایران را یکی از تامین کننده های آینده انرژی اروپا برشمرده است. اتحادیه اروپا، ترتیبات امنیتی ج.ا.ایران در قفقاز را یک نمونه موفق از سازگاری منطقه ای در جهت ثبات و صلح توصیف کرده که با تمامی کشورهای قفقاز جنوبی (ارمنستان، گرجستان و آذربایجان) و کشورهای همسایه قفقاز جنوبی (روسیه و ترکیه) بدون هیچگونه مناقشه ای، روابط مناسبی دارد و همواره درصدد ارتقا آن بوده است. این کاملا برخلاف سیاست ترکیه (مناقشه با ارمنستان) و سیاست روسیه (مناقشه با گرجستان) در منطقه است. همچنین اتحادیه اروپا به این نتیجه رسیده است که عدم شکل‌گیری نظام فراگیر و پایدار و تداوم ناامنی و بی‌ثباتی در قفقاز با عوامل همچون موقعیت ژئوپلیتیک و منابع عظیم نفت و گاز در آن و در نتیجه، افراط‌گرایی دینی، تنش‌های قومی و فرقه‌ای، تروریسم، دولت‌های ضعیف و شکننده و عدم اعتماد بازیگران منطقه‌ای به یکدیگر است، لذا در صدد کاهش این عوامل با بازی گرفتن از نقش مثبت همسایگان میباشد.
اجرای سیاست مهار علیه ایران از سوی آمریکا و تحریم های بین المللی، امکان اجرای نقش فعال ج.ا.ایران در منطقه را محدود کرده و با وجود اشتراک‌ها و پیوند‌های تاریخی با مردم آذربایجان، گرجستان و ارمنستان، امکان توسعۀ روابط قابل قبول در کشورهای قفقاز جنوبی فراهم نگردیده است. از این رو ج.ا.ایران بالاجبار برای پیشبرد اهداف خود به ائتلاف‌های منطقه‌ای با سایر کشورهای بانفوذ در قفقاز همانند روسیه و ترکیه روآورده است. محور باکو ـ تهران ـ مسکو، محور باکو ـ تهران ـ آنکارا، محور مسکو ـ تهران ـ ایروان، محور تفلیس ـ ایروان ـ تهران از جمله فعالیتهای سیاسی ـ امنیتی ایران تاکنون بوده است.
تأمین امـنیت و حـفظ صـلح و ثبات منطقه‌ای نیازمند همکاری و کنش مشترک همه کشورهای منطقه با همکاری سازمانهای بین المللی از جمله اتحادیه اروپا و بدون دخالت نظامی و امنیتی قدرتهای فرامنطقه‌ای میباشد. الگوی امنیتی ج.ا.ایران تاکنون شامل همکاری سه کشور منطقه (ارمنستان، آذربایجان، گرجستان) + سه کشور همسایه قفقاز (روسیه، ترکیه، ایران) + اتحادیه اروپا و سایر سازمانهای بین المللی است (۳+۳+۱).
به نظر می رسد که اتحادیه اروپا، نقش ج.ا.ایران را در مقابل اقتدارگرایی روسیه در قفقاز جنوبی نیاز دارد، زیرا تا حدود زیادی در این مورد خاص، سیاستهای ما نزدیکتر به اتحادیه اروپاست تا روسیه. برای جلب نظر سایر بازیگران از جمله اتحادیه اروپا، افزایش پویایی در سیاست منطقه ای ما در قفقاز مورد نیاز است. سفر هیات های عالی رتبه سیاسی و امنیتی به قفقاز جنوبی و بالعکس، برگزاری نشستهای بین المللی در خصوص مسائل قفقاز از جمله قره باغ و ابلاغ رسمی سیاست قفقاز ج.ا.ایران در خصوص ترتیبات امنیتی و اقتصادی می تواند نقش بسزایی در کوتاه مدت در افزایش نقش ایران در منطقه ایفا نماید.
ایجاد دبیرخانه قفقاز در شورای عالی امنیت ملی و تعیین مسئول مشخص با عنوان نماینده ویژه ج.ا.ایران در امور قفقاز جهت هماهنگی تمامی ارگانهای مربوطه و فعال کشورمان در منطقه، از لزومات افزایش نقش و داشتن سیاست یکپارچه منطقه ای است که تمامی رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای ما با شکلها و عناوین مختلف این نوع سیاستگذاری یکپارچه را سالها پیش ایجاد کرده اند. دادن دستورالعمل به سفرای کشورمان در منطقه جهت افزایش رایزنیها با نمایندگان دفاتر اتحادیه اروپا در قفقاز، می تواند تاثیر مستقیم بر سیاست اروپا در تعامل با ج.ا.ایران داشته باشد.
حال که گستره همکاری های تجاری و اقتصادی ایران و اتحادیه اروپا رو به فزونی است، بحث گشایش دفتر نمایندگی اتحادیه اروپا در تهران نیز مطرح شده تا بر سرعت همکاری های بیفزاید؛ موضوعی که به دلیل برخی مسائل و موانع هنوز به مرحله اجرا نرسیده است.
