استاد مطالعات قفقاز: ارمنستان در مناقشه با جمهوری آذربایجان تنها مانده است/ مصاحبه

به گزارش پایگاه خبری حقایق قفقاز، روسیه از دیرباز یکی از بازیگران موثر در منطقه قفقاز جنوبی بوده و متحد کشور ارمنستان نیز است و حتی قرارداد امنیتی نظامی با ایروان دارد. هر چند که با توجه به جنگ این کشور با اوکراین به نظر می‌رسد مسکو توجه چندانی به تحولات قفقاز نداشته و تمام تمرکز خود را به اوکراین معطوف کرده است. همین مسئبه موجب تغییر موازنه به نفع جمهوری آذربایجان شده و برخی دیگر از بازیگران نیز از این وضعیت نهایت بهره‌برداری را انجام می‌دهند. این وضعیت موجب به خطر افتادن منافع ایران در قفقاز جنوبی شده که از جهات مختلف منافع حیاتی در منطقه دارد.

«دکتر مارتا لیزا مگنوسون» – استاد مطالعات قفقاز دانشگاه مالمو سوئد- در گفتگویی به بررسی ابعاد مختلف مناقشه جمهوری آذربایجان-ارمنستان و علل انفعال روسیه پرداخته است.

متن کامل این مصاحبه بدین شرح است:

– به نظر می‌رسد ایروان در مناقشه با باکو تنها مانده و همین موضوع موجب تشدید رویکرد تهاجمی جمهوری آذربایجان در قبال مناطق مورد مناقشه شده است. نظر شما در این خصوص چیست؟

جنگ دوم قره باغ به بهترین وجه در چارچوب تغییر روابط داخلی و توازن نظامی در منطقه قفقاز جنوبی و واقعیت‌های ژئوپلیتیکی تغییر یافته است. پیروزی آذربایجان در جنگ 2020 بر قره باغ تغییراتی را در پیکربندی نفوذ بازیگران خارجی در منطقه آشکار و تقویت کرد. آذربایجان با کمک درآمدهای نفتی و حمایت ترکیه برای سال‌های متمادی توانسته توانایی نظامی بسیار قوی‌تری نسبت به ارمنستان ایجاد کند؛ ارمنستان که فاقد منابع طبیعی مورد نیاز است و به حمایت روسیه برای افزایش نیروهای مسلح خود نیاز دارد. ارمنستان با روسیه متحد است، یک پایگاه نظامی روسیه را در خود دارد و یکی از اعضای ائتلاف نظامی «سازمان پیمان امنیت جمعی» به رهبری روسیه محسوب می‌شود (آذربایجان عضو آن نیست). با این حال، سازمان پیمان امنیت جمعی از ارمنستان در رابطه با مناقشه بر سر قره باغ – سرزمینی تحت صلاحیت آذربایجان – حمایت نمی‌کند. زمانی که نیروهای آذربایجان در سپتامبر 2022 شروع به شلیک به مواضع داخل ارمنستان کردند، سازمان پیمان امنیت جمعی نیز به ارمنستان کمک نظامی نکرد. نیروهای حافظ صلح روسیه که بر اساس توافقنامه آتش بس نوامبر 2020 در مناطق مورد مناقشه مستقر شدند، مانع از پیشروی‌های جدید نیروهای آذربایجان نشد.

جنگ تجاوزکارانه ناموفق روسیه علیه اوکراین، پوتین را مجبور کرده که منابع نظامی خود را صرفه جویی و آنها را در آنجا متمرکز کند که از دیدگاه کرملین بیشتر مورد نیاز است. روسیه دیگر نمی‌تواند به همان میزان سابق به ارمنستان سلاح بدهد. خصومت‌های اخیر در سال 2022 زمانی آغاز شد که روسیه توسط یک ضدحمله اوکراینی در شمال شرقی اوکراین عقب رانده شد. به گفته تحلیلگران، تمرکز روسیه و کشورهای غربی بر اوکراین، رئیس جمهور آذربایجان را به پیشرفت‌های نظامی جدید ترغیب کرد.

ارمنستان «در مناقشه با باکو تنها مانده» و روسیه اهرم سابق خود را بر آذربایجان از دست داده است. روسیه به عنوان رئیس مشترک گروه موسوم به مینسک که توسط سازمان امنیت و همکاری اروپا برای ترویج حل و فصل مناقشه بر سر قره باغ تأسیس شده، گزینه «وضعیت موجود» (بدون جنگ بدون صلح) را دنبال کرده است و در نتیجه از موضع حمایت ارمنستان می‌کند. پیروزی نظامی اخیر آذربایجان درگیری بر سر منطقه مورد مناقشه را «حل» کرد. از دیدگاه باکو، نیازی به میانجیگری بیشتر روسیه – یا هر طرف خارجی دیگر نیست. قره باغ دوباره تحت کنترل آذربایجان است که اتفاقا تحت قوانین بین المللی قرار دارد. موضوع مناقشه برانگیز وضعیت سیاسی قره باغ، از جمله فرایند احتمالی تعیین سرنوشت، در چارچوبی داخلی و نه بین المللی تعیین خواهد شد.

جامعه بین‌المللی از اصل تمامیت ارضی کشورها حمایت می‌کند و اجماع بین‌المللی بر سر این اصل که در طرح‌های مختلف صلح ارائه شده توسط گروه مینسک، سازمان امنیت و همکاری اروپا و همچنین چندین قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل منعکس شده، از موضع آذربایجان حمایت می‌کند. حق تعیین سرنوشت، که ارمنستان برای ارامنه قره باغ ادعا می‌کند، توسط قوانین بین المللی حمایت می‌شود، اما در خارج از چارچوب استعمارزدایی به طور گسترده مورد حمایت قرار نمی‌گیرد، مگر در صورت رضایت «دولت مادر».

– به نظر شما موضع روسیه در قبال دالان زنگزور چیست و در صورت جدی شدن تلاش‌های باکو برای به نتیجه رساندن آن، آیا مسکو اقدامی برای توقف این امر خواهد کرد؟

مسکو موضع رسمی روشنی در این مورد ابراز نکرده اما بر اساس گزارش رسانه‌ها، مقامات روسی از طرفین خواسته اند به متن بیانیه آتش بس سه جانبه پایبند باشند که نه ساخت کریدور بلکه برای رفع انسداد پیوندهای ارتباطی در منطقه در نظر گرفته شده است.

ایجاد یک کریدور حمل‌ونقل برای آذربایجان از طریق ارمنستان جنوبی به منطقه نخجوان آذربایجان به ترکیه دسترسی مستقیم به جمهوری‌های ترک زبان شوروی سابق در آسیای مرکزی و بالعکس را می‌دهد. این امر اهمیت مسیرهای حمل و نقل از طریق خاک روسیه به آسیای مرکزی و بالعکس را کاهش می‌دهد. روسیه درصدد آن است که از تلاش‌های احتمالی برای به ثمر رساندن این پروژه مستثنی نشود و همچنین تلاش خواهد کرد تا حد ممکن از طریق گفتگو و مذاکره با طرف‌های درگیر و ذینفعان بر تحقق آن تأثیر بگذارد.

– تضعیف ارمنستان به عنوان متحد روسیه و در مقابل تغییر موازنه به نفع ترکیه و باکو چقدر می‌تواند تهدیدی برای منافع روسیه در قفقاز باشد؟ زیرا به نظر می‌رسد به مرور همکاری دو کشور با گرجستان نیز افزایش خواهد یافت.

از منظر مسکو، قفقاز جنوبی به لحاظ استراتژیک مهم ترین منطقه -بعد از اوکراین- در کل اتحاد جماهیر شوروی سابق محسوب می‌شود و برای روسیه از اهمیت اقتصادی، امنیتی و زیرساختی بالایی برخوردار است. برای تقریبا 200 سال منطقه قفقاز جنوبی بخشی از امپراتوری روسیه و حکومت پیشین آن اتحاد جماهیر شوروی بود. ز لحاظ تاریخی روسیه با دو قدرت منطقه‌ای ترکیه و ایران برای نفوذ و کنترل بر منطقه قفقاز رقابت می‌کرد و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رقابت ژئوپلیتیکی دوباره ظهور کرد. دیگر بازیگران خارجی به ویژه ایالات متحده وارد بازی جدید ژئوپلیتیک شده‌اند، با این حال روسیه -تا کنون- بازیگر خارجی کلیدی در منطقه باقی مانده است.

پیروزی آذربایجان بر ارمنستان وضعیت ژئوپلیتیک جدیدی را ایجاد کرده که در آن روسیه که پیش از این بازیگر خارجی مسلط در منطقه بود، در حال به حاشیه راندن است در حالی که ترکیه در این حوزه پیشروی می‌کند. از زمان انحلال اتحاد جماهیر شوروی، روسیه خواستار وضعیت ویژه‌ای به عنوان یک صلح طلب در قفقاز جنوبی شده است، تا زمانی که جنگ در اوکراین به عنوان پر مناقشه ترین منطقه در کل اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد.

روسیه تا کنون هم در «گروه مینسک» به همراه فرانسه و ایالات متحده و هم به تنهایی نقشی پیشرو در تلاش‌ها برای دستیابی به حل و فصل مناقشه طولانی‌ مدت قره‌باغ داشته و به دنبال ابتکارات میانجیگری مستقل بوده است. به نظر می رسد که کنترل مجدد جمهوری آذربایجان بر قره باغ اهمیت روسیه را به عنوان یک میانجی تغییر داده است. پس از درگیری‌های اخیر در ارمنستان-آذربایجان، ایالات متحده میزبان مذاکرات با هیئت های ارمنستان و آذربایجان بود و اتحادیه اروپا ناظرانی را به مرز ارمنستان و آذربایجان فرستاد.

در ارتباط با گرجستان باید گفت که این کشور هم با ترکیه و هم با آذربایجان روابط خوبی دارد. در عین حال، روابط گرجستان با روسیه به دلیل نقض تمامیت ارضی گرجستان توسط روسیه (حمایت از دو منطقه جداشده گرجستان، آبخازیا و اوستیای جنوبی) تیره شده است. گرجستان با تلاش‌های آذربایجان برای بازپس گیری کنترل قره باغ و بازگرداندن تمامیت ارضی خود همدل بوده است. تضعیف موقعیت روسیه در قفقاز جنوبی خبر خوبی برای اپوزیسیون غرب گرجستان است، نه برای نخبگان سیاسی حاکم. با این حال، بدون تردید گرجستان از واقعیت‌های جدید قدرت در قفقاز و همچنین شکست‌های نظامی روسیه در اوکراین به نفع خود استفاده خواهد کرد، به ویژه در مذاکرات در مورد مسائل مربوط به مناطق جدا شده آبخازیا و اوستیای جنوبی.

– بدون تردید در صورت افزایش اقدامات جمهوری آذربایجان برای تصاحب زنگزور، ایران به مقابله جدی با آن خواهد پرداخت. تحلیل شما در این مورد چیست؟

مطمئنا ایران از [ایجاد] کریدور زنگزور خوشحال نخواهد شد. ایجاد یک کریدور ترانزیتی از آذربایجان به نخجوان از طریق ارمنستان جنوبی، دسترسی مستقیم ایران به ارمنستان و از طریق ارمنستان به گرجستان را قطع خواهد کرد. اهمیت ایران به عنوان یک حلقه ارتباطی بین ترکیه و آذربایجان کاهش می یابد. چندین موضوع دیگر مرتبط با ایران در این مسئله تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. با این حال، در تمام مدت پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ایران سیاستی عمل‌گرایانه را در قبال منطقه پیچیده سیاسی و درگیری‌زده و منطقه قفقاز جنوبی دنبال کرده است. ایران احتمالا به این کار ادامه خواهد داد.