افت بنادر ایران و روسیه و رشد بنادر آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان

در حاشیه دریای خزر بیش از ۲۰ بندر و پایانه وجود دارد که برای صادرات، واردات و ترانزیت کالاهای نفتی و غیرنفتی کشورهایی که در اطراف آن قرار دارند خدمات پهلودهی کشتی‌ها، نگهداری و تخلیه و بارگیری کالا ارائه می‌دهند مجموع عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر در سال تقریباً به مقدار ۴۵ میلیون تن می‌رسد از این مقدار سهم بنادر دو کشور جمهوری آذربایجان و قزاقستان بیشترین سهم را (حدوداً ۵۰ در صد) و سهم بنادر سه کشور دیگر ترکمنستان، روسیه و بنادر کشور ما در حاشیه خزر نیز نزدیک به ۵۰ درصد است.

به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز،حجم مبادلات کالا در حاشیه خزر همواره روند ثابتی نداشته و مدام رو به تغییر است در حال حاضر بنادر کشورهای حاشیه خزر برای داشتن عملکردی مطلوب احتیاج به عملکردی تقریباً معادل ۱۰۲ میلیون تن تخلیه و بارگیری رادارند که در این میان کشور روسیه حدوداً ۱۷٫۵ میلیون تن، قزاقستان ۱۶٫۸ میلیون تن، ترکمنستان ۱۵٫۶ میلیون تن، آذربایجان ۳۳ میلیون تن و بنادر  ایران نیز به ۱۹٫۶ میلیون تن عملکرد تخلیه و بارگیری احتیاج دارند.

می‌توان امیدوار بود که این کشورها به‌ویژه قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان از رشد تجاری مطلوبی در آینده برخوردار خواهند بود و با توجه به قابلیت‌های منطقه تبادل تجاری آن‌ها درزمینهٔ مختلف به‌ویژه نفت و گاز بیشتر رشد خواهد کرد. به نظر می‌آید این کشورها علاوه بر نگاهی که برافزایش تولید و توسعه صادرات خوددارند برافزایش سهم خود در حمل‌ونقل و لجستیک را نیز جزء برنامه‌های خود قرار داده‌اند و به دنبال افزایش نقش خود در کریدورهای حمل‌ونقل به‌ویژه کریدورهای جنوب- شمال، غرب – شرق و ترانزیت در آینده هستند.

حجم عملکرد مقدار کالا در بنادر جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۷ به رقم ۸ میلیون ۳۴۴ هزار تن (۸۳۴۴،۶۰۰ تن) رسید و در مقایسه با مدت مشابه سال قبل (۵۸۰۷۳۰۰ تن) ۴۳٫۷ درصد افزایش‌یافته است. از این مقدار حدود ۴۸٫۷ درصد مربوط محموله‌های نفتی بوده است.^[۱]

عملکرد بنادر جمهوری آذربایجان ازجمله بندر بین‌المللی باکو^[۲] در سال ۲۰۱۷ افزایش هنگفتی داشته است (به‌جز کالای نفتی) نسبت به سال ۲۰۱۶ با ۳۱ درصد افزایش به رقم ۴٫۴ میلیون تن^[۳] رسیده است.

۸۵٫۷ درصد از محموله‌های بنادر جمهوری آذربایجان (بندر باکو) به کالاهای ترانزیتی مربوط می‌شود. انتقال کالا از طریق واگن و از طریق فری ترمینال‌ها در مقایسه با سال ۲۰۱۶ با ۲۶٫۴ درصد افزایش به رقم ۴۶۶۷۹ واحد رسیده است. در سال ۲۰۱۷ انتقال کالا از طریق واگن و از طریق فری ترمینال‌ها در مسیر باکو – ترکمنستان – باکو به تعداد ۱۹۴۹۳ دستگاه بوده است و سهم کل آن ۴۱٫۸ درصد هست، انتقال کالا از طریق واگن در مسیر باکو – اکتائو – باکو نیز به تعداد ۶۱۲۴ واحد، با ۱۳٫۱ درصد و هم‌چنین در مسیر باکو – کوریک- باکو ۲۱۰۶۲ واگن، به عبارتی ۴۵٫۱ درصد بوده است.

حجم مسافر نیز به سمت ترکمنستان و قزاقستان از بندر باکو ۴۱٫۴ درصد افزایش‌یافته و به رقم ۳۳۱۲۹ نفر رسیده است.

در طول این دوره، کل تعداد مسافران حمل شده در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از ۱۹٫۶ هزار نفر با ۱۲٫۸ درصد کاهش به ۱۷٫۱ هزار نفر رسیده است.

در جمهوری آذربایجان حمل‌ونقل وسایل نقلیه موتوری از طریق بنادر با ۲۱٫۴ درصد افزایش به رقم ۲۸٫۵۸۴ دستگاه رسیده است. این رقم در مسیر باکو – ترکمنباشی- باکو ۱۸۸۴۰ دستگاه (۶۵٫۹ درصد)، در مسیر باکو – اکتائو – باکو ۹۷۱۶ دستگاه (۳۴ درصد) و هم‌چنین در مسیر باکو – کوریک – باکو ۲۸ دستگاه (۰٫۱ درصد) بوده است.

حمل کالاهای کانتینری نیز از طریق بندر باکو با ۴۴٫۶ درصد افزایش از رقم ۷۶۰۷ دستگاه در سال ۲۰۱۶ به رقم ۱۵۳۳۷ کانتینر ۲۰ فوتی در سال ۲۰۱۷، رسیده است و از این تعداد ۸۴۴۷ دستگاه کانتینر به عبارتی ۵۵ درصد از طریق بنادر جمهوری قزاقستان بوده است.

بندر باکو یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بندر در دریای خزر است. در این بندر سه پایانه وجود دارد.

 در سال گذشته (۲۰۱۷) حجم کل حمل‌ونقل کالا اعم از تخلیه و بارگیری بین‌المللی و محلی از طریق بنادر جمهوری آذربایجان نیز ۱۸ درصد افزایش‌یافته است. این رقم که در سال ۲۰۱۶ به ۹ میلیون ۱۲۵ هزار تن رسیده بود اما در سال ۲۰۱۷ به رقم ۱۰ میلیون و ۷۶۹ هزار تن افزایش یافت، بیشتر (۹۴٫۲ درصد) محموله‌های بنادر آذربایجان بین‌المللی و بقیه (۵٫۸ درصد) محلی هستند…

بیش‌ترین حجم حمل‌ونقل در بنادر جمهوری آذربایجان بین آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان است.

مجموع بنادر آذربایجان (باکو، آستارا، لانکاران و سومگاییت) در ساحل دریای خزر قرار دارند. در بندر باکو، ۱۷ پست اسکله ۵ پست جهت حمل‌ونقل نفت و محصولات نفتی، ۱۰ پست برای حمل‌ونقل چوب و کالاهای عمومی، ۲ پست اسکله مسافری طراحی‌شده است. بندر باکو همچنین دارای ایستگاه‌های بزرگ نفتی در دیوبندی^[۴] و سنگچال^[۵] است. علاوه بر این، در منطقه الات بندر بین‌المللی جدید باکو در حال ساخت و بهره‌برداری است.

 زیرساخت حمل‌ونقل دریایی قزاقستان در دریای خزر شامل سه بندر اکتائو^[۶] باتینو^[۷] و کوریک^[۸] است سهم بنادر قزاقستان از صادرات، واردات و ترانزیت کالا و از مجموع عملکرد بنادر حاشیه خزر تقریباً ۲۵ درصد است. عملکرد بندر اکتائو در سال ۲۰۱۶ به میزان ۵ میلیون ۸۴۲ هزار تن، تقریباً با عملکرد سال ۲۰۱۵ (۵ میلیون و ۸۹۶ هزار تن) برابر بوده است بندر کوریک که یکی از بنادر درحال‌توسعه قزاقستان و نزدیک‌ترین مسیر دریایی به بنادر آذربایجان است به‌عنوان نقطه اتصال کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی برای انتقال گندم، زغال‌سنگ، نفت، کود، مواد شیمیایی و همچنین ترانزیت کالا از چین و کشورهای آسیای مرکزی از طریق دو اسکله ریلی در دسامبر سال ۲۰۱۶ مورد بهره‌برداری قرار گرفت، ظرفیت آن ۴ میلیون تن و در مرحله دوم در نظر است به ۷ میلیون تن افزایش یابد. این بندر بیش از ۴۲۰ هزار تن در سال ۲۰۱۶ تخلیه و بارگیری داشته است. قزاقستان در نظر دارد ظرفیت بنادر خود را تا سال ۲۰۲۰ به ۲۵ میلیون تن برساند و هم‌چنین در فکر ایجاد زمینه ترانزیت کالای خشک به میزان ۲۰ میلیون‌تا سال ۲۰۲۲ از چین تا اروپا از طریق دریای خزراست. کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی از به‌طور خاص برای تحویل محموله کشتی به جمهوری آذربایجان ساخته‌شده بود. به طور متوسط، حدود ۱۲٫۳ میلیون تن از طریق بنادر قزاقستان سالانه کالا حمل می شود. این محموله ها شامل: محموله های نفت، فلزات ، غلات ، کانتینر ، ذغال سنگ و سایر  است.

بندر ترکمنباشی در سال ۱۸۹۶ تأسیس‌شده است. با پایان ساخت‌وساز پروژه در سال ۲۰۱۸، بندر جدید بین‌المللی ترکمنباشی یکی بزرگ‌ترین بنادر در منطقه خزر و همچنین منطقه آسیای میانه خواهد بود، کل مساحت این بندر بیش از ۱۰۵ هکتاراست، این بندر شامل ۵ ترمینال، ترمینال کانتینری، ترمینال کالای فله و کالای عمومی، ترمینال مسافری و Ro-Ro / Ro-Pax و ترمینال پرو پلین و مشتقات نفتی با ظرفیت‌های زیر خواهد بود:

• ۴۰۰ هزارTEU کانتینر در سال.

• ۳ میلیون تن فله در سال.

• ۴ میلیون تن کالاهای عمومی در سال.

• ۳۰۰ هزار نفر مسافر و حدود ۷۵ هزار کامیون در سال.

• ۱۲۰ هزار تن‌ پلی‌پروپیلن در سال.

• ظرفیت سالانه بندر ۱۷ الی ۱۸ میلیون تن خواهد بود.

جمهوری ترکمنستان دارای ۴ بندر شامل بندر بین‌المللی ترکمنباشی، بندر رودخانه ترکمن‌آباد، بندرگاه آلاجا، بندرگاه خزر و بندرگاه اکرام. همراه با بندر قبلی، ظرفیت این بندر ۲۵ تا ۲۶ میلیون تن خواهد بود. همچنین این بندر دارای ساختمان کشتی‌سازی و تعمیر کشتی است. در سال ۲۰۱۷ از بندر آکتائو و به بنادر ترکیه تا ۳۵۰۰۰ تن از کالاهای عمومی حمل می‌شود. در سال ۲۰۱۸، حجم حمل‌ونقل سه برابرافزایش خواهد یافت. طول خط ساحلی این بندر ۳٫۸ کیلومتر است.

مصطفی ملکی/پژوهشگر و کارشناس بنادر و دریانوردی