ABŞ Prezidenti Donald Trampın ABŞ-ın xarici siyasətinə düzəlməz zərbələrini təhlil edərkən, Amerikanın “Foreign Affairs” jurnalı onun yenidən seçilməsini 75 illik dünya nizamının sonu adlandırıb.
Xarici Əlaqələr üzrə Amerika Şurasının (RİH) Prezidenti Riçard Haas “Foreign Affairs” jurnalında məqaləsində Tramp administrasiyasının xarici siyasətini tənqid edib.
Karyerasının əvvəlində prezidentin ABŞ-a özünü xilaskar kimi göstərməyindən daha çox böhran içində olduğunu göstərdiyinə inanan Xarici Əlaqələr üzrə Amerika Şurasının rəhbəri yazır:
“Tramp 2017-ci ilin yanvar ayında Oval Ofisə (Ağ Ev Prezident Aparatı) daxil olub və Amerikanın xarici siyasətinin dəyişməsini təklif edib. Açılış nitqində ABŞ-dakı vəziyyətin Konqres Sarayının addımlarından təəccüblü bir şəkil təqdim edib. O günə qədər Tramp Birləşmiş Ştatların öz sənayesi hesabına xarici sənayeni zənginləşdirdiyini və hərbi qüvvələrini digər ordulara xərclədiyini, öz ölkələrini müdafiə etmək əvəzinə digər ölkələrin sərhədlərini qoruduğunu və xaricdə trilyonlarla dollar xərclədiyini söyləyib. Təxminən üç il yarımdan sonra ABŞ-ın xarici siyasətinin rəhbərliyində fikrini dəyişməmiş və bu ilin əvvəlində zabit məzunlarına etdiyi çıxışında eyni məntiqdən istifadə edib. Trampın çıxışları onun dünyaya yaxınlaşmasının bir çox fundamental elementlərini göstərir. Xarici siyasət əsasən baha başa gələn bir diqqəti cəlb edir. Birləşmiş Ştatlar xaricdə çox iş görür və buna görə də evdə pis vəziyyətdədir. Ticarət və immiqrasiya iş yerlərini və icmaları məhv edib. Digər ölkələr, xüsusən də ABŞ müttəfiqləri bundan bəhrələnirlər və ümumilikdə ABŞ rəhbərliyinin xərcləri faydalardan xeyli çoxdur. Digər fərziyyələr Trampın dünyagörüşünə söykənir. ABŞ-ın daxili işlərinin böyük bir hissəsi xarici siyasət xərcləri ilə əlaqədardır, insan və maliyyə xərcləri yüksək olsa da, milli təhlükəsizliyə xərclənən iqtisadi gəlirin payı son onilliklərdə müharibə dövrünə nisbətən daha az azalıb. Yəni amerikalılar eyni anda təhlükəsizlik və firavanlıqdan istifadə edə bilirdilər. Amerikalılar digər inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən səhiyyə və təhsilə daha çox pul xərcləsələr də, Amerikanın orta təbəqəsi daha pis vəziyyətdədir”. Müəllif vurğulayır ki, bütün bunlar xaricdə daha az iş görməyin evdə daha faydalı işlərin görülməsi demək deyil. O, sözlərini belə davam etdirib: “Yalnız “Trampizm”ə səbəb olan konteksti nəzərə alaraq, Amerika milli təhlükəsizliyinin bu təhrif olunmuş çərçivəsini başa düşmək olar. Birləşmiş Ştatlar Soyuq Müharibədən rəqibsiz meydana çıxdı və gücündən necə istifadə ediləcəyinə dair fikir birliyi olmadı. ABŞ-ın dörd onillikdəki xarici siyasətinin dayağı olan tərəddüd yeni kontekstdə yararsız oldu və siyasətçilər və analitiklər yeni bir çərçivə qurmaq üçün mübarizə apardılar. Nəticədə dünyanın ən güclü ölkəsi dünyaya qismən yanaşdı. Vaxt keçdikcə həddən artıq tükənməyə səbəb olan bir yanaşma ortaya çıxdı”. Müəllif Trampın keçmiş həmkarlarının ABŞ-ın dünya iqtisadiyyatının formalaşmasına kömək edəcəyi təqdirdə fayda verəcəyinə inandığını iddia edir və məsələn, Fars körfəzi müharibəsinin Amerika şirkətlərinə neft ehtiyatları çıxarmaq şansı verməsi mənasında neft üçün olmadığını iddia edib. Bu, neftin ABŞ və dünya iqtisadiyyatını yanacaqla təmin etmək üçün edilib.
Əksinə, Tramp dəfələrlə ABŞ-ın İraq neftini ələ keçirməməsində səhv etdiyindən şikayət edib. Son zamanlarda ABŞ ixracatının artması və idxalın azalması mənasında ikitərəfli ticarəti tarazlaşdırmaqdan peşman olub. Nə qədər ki, digər ölkələr qanuna riayət edirlər, bu kəsirlərin əhəmiyyəti yoxdur və ABŞ bu çatışmazlıqları ödəmək üçün borc ala bilər. Tramp hərbi ittifaqı maliyyələşdirmək üçün kifayət qədər xərcləməyən və ABŞ-a borclu olan ABŞ-dakı müttəfiqlərinə hücum edir.
Ümumiyyətlə, Haas hesab edib ki, Tramp insan hüquqlarının müdafiəsi, demokratiyanın inkişafı, insan problemlərinin azaldılması və ya immiqrasiya, iqlim dəyişikliyi və ya epidemiya kimi qlobal problemlərin həllində az maraq göstərir. Bu laqeydliyin təsiri son aylarda xüsusilə aydın olub.
Tramp ilə ABŞ-ın keçmiş prezidentləri arasında fərqli xarici siyasət vasitələrindən istifadə mövzusunda fərq müzakirə olunur və bu fərq də olduqca aydındır. Trampdan əvvəl Ağ Evdə olan iki Respublikaçı və iki Demokratik prezident çoxtərəfliliyə inanırdılar. Hamısı başa düşürdü ki, əksər hallarda çoxtərəflilik Amerika təsirini artırır və müqavilələr beynəlxalq münasibətlərə müəyyən dərəcədə proqnozlaşdırılır. Bununla yanaşı ümumi bir problemi heç bir milli səy göstərə bilməyəcəyi şəkildə həll etmək üçün resurslar birləşdirir. Bunun əvəzinə Tramp Trans-Sakit Okean Tərəfdaşlığından, Paris İqlim Sazişi, İran Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsi, Müvəqqəti Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsi, BMT İnsan Hüquqları Şurası, Dünya Səhiyyə Təşkilatı və.s müqavilələrdən çıxıb.
Müəllif İraq-Əfqanıstan müharibələrinin yanlış olmasına və ABŞ-ın gələcəkdə də oxşar müharibələrin qarşısını almalı olduğuna inandığını, Almaniya, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi digər ölkələrdə ABŞ qoşunlarının yerləşdirilməsinin sabitləşməyə kömək edəcəyini vurğulayıb. Lakin Trampın bəzi ölkələrdən ABŞ qoşunlarını geri çəkdiyini də qeyd edib. Bu göstərir ki, bu ölkələr ABŞ-dan kənarda hərbi öhdəliklərə əməl etmirlər. Bu cür hərəkətlər də Trampın Amerikanın müttəfiqlərinə laqeyd olduğunu göstərir və “America First” şüarı müttəfiqlərinin ikinci yerdə olduğunu təsdiqləyir.
ABŞ Prezidentinin Rusiya Prezidenti Vladimir Putin, Çin Prezidenti Si Tszinpin və Şimali Koreya lideri Kim Çen Inn kimi rəqibləri ilə isti münasibət problemi daha da ağırlaşıb.
Beləliklə, Qərbi Asiya bölgəsinə münasibətdə Tramp ABŞ hədəflərini zəiflədib və bölgədəki qeyri-sabitlik ehtimalını artırıb.
Hesabata görə, on ildir ki, ABŞ Fələstin-İsrail münaqişəsində vasitəçi rolunu oynayır, hər kəs İsrailə yaxın olduğunu bilir. Lakin Tramp yalnız ABŞ səfirliyini Qüdsə köçürmədi, həm də fələstinliləri boykot etdi. Colan yüksəkliklərinin ilhaqını tanıdı və Qərb sahilin bəzi hissələrinin ilhaqına (işğalına) yol açan “sülh planı” təklif etdi. Bu siyasətlər bölgədə qeyri-sabitlik riski yaradır, sülh yolu ilə həll üçün gələcək imkanları təhlükə altına alır və eyni zamanda Təl-Əvivin gələcəyini təhlükə altına alır.
Haas Trampın İrana qarşı siyasətinin uğursuzluğu haqqında yazıb:
“İranla əlaqəli olaraq ABŞ özünü təcrid etdiyi üçün daha çox təcrid oldu. 2018-ci ildə Tramp birtərəfli qaydada nüvə müqaviləsindən çıxıb və İrana qarşı yeni bir sanksiya tətbiq edib. Bu sanksiyalar digər tədbirlər ilə yanaşı, İranın evdə və ya xaricdə davranışının dəyişməsinə və ya hökumətin devrilməsinə səbəb olmamışdı. Bu, ABŞ hökumətinin siyasətinin əsas hədəfi kimi görünürdü”.
Müəllif Trampın prezidentliyinin başlanğıcını və ABŞ-da və dünyada mövcud olan problemlərə işarə edirək bildirib ki, Trampın miras aldığı problemlərin əksəriyyəti pisləşib. Trampın səhlənkarlığı nəticəsində ABŞ-ın dünyadakı mövqeyi, koronavirus böhranı, iqlim dəyişikliyinin rədd edilməsi, mühacirlərin və sığınacaq axtaranların rədd edilməsi, pərdələrin və irqçilik qurbanlarının artması qarşısında çarəsiz çıxışına görə zəifləyib. Nəinki ABŞ cəlbedici və güclü görünmür, artıq etibarlı da deyil. Çünki çoxtərəfli sazişləri pozub və müttəfiqlərindən uzaqlaşıb.
Tramp şübhə toxumlarını səpib. ABŞ müttəfiqləri özlərinə deyirlər ki, bir dəfə olubsa, yenə də olacaq. Mövcud epidemiya, genişmiqyaslı işsizlik və dərin siyasi bölünmələr eyni zamanda ABŞ-ın növbəti prezidentinin əlini silkələyir. Bu o deməkdir ki, daxili məsələlərə xarici məsələlərlə müqayisədə bir az çox təzyiq olacaqdır. Ancaq keçmişin xarici siyasətinin bir hissəsini bərpa etmək mümkündür. Heç nə əvvəlki kimi olmayacaq. 4 il tarixdə uzun bir müddət olmaya bilər, ancaq dönməz dəyişiklik üçün çox vaxt var.
Məqalənin sonunda yazar Trampın ABŞ Prezidenti seçilməsinin nəticələri barədə xəbərdarlıq edib:
“Əgər Tramp yenidən seçkidə qalib gələrsə, ehtimal ki, xarici siyasətinin əsas elementlərini ikiqat artıracaq və iflas qayıdacağı nöqtəyə çatacaq. Bu vəziyyətdə ABŞ xarici siyasətinin məhv olmağa hazır olduğunu söyləmək lazımdır. Bu vəziyyətdə dünya qarşıdurma səhnəsinə çevriləcək və daha çox münaqişə və daha az demokratiya olacaq. Ticarət ən yaxşı halda daha az böyüyəcək, ABŞ dolları qlobal iqtisadiyyatda özünəməxsus yerini itirəcək, avro və digər valyutalar daha vacib olacaq. Amerikanın borcu çoxalacaq və 75 illik dünya nizamı sona çatacaq”.
