علی خان والی(حاکم عکاس) از جمله هنرمندانی بوده که هنر عکاسی را برای نخستین بار وارد استان اردبیل کرده است.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز به نقل از تسنیم، علی خان فرزند محمد قاسم خان والی به سال 1262 ه.ق است در تهران متولد شد و در نه سالگی (1271 ه.ق) همراه پدرش به سن پترزبورگ روسیه رفت و در آنجا مشغول تحصیل زبان فرانسه، تاریخ و جغرافیا، مقدمات هندسه و عکاسی شد.
در سال 1278 ه.ق جزء ملتزمان ناصرالدین شاه به زیارت عتبات نائل شد. پس از درگذشت پدرش در سال 1296 ه.ق و با عزل صاحب دیوان از پیشکاری آذربایجان، علی خان همراه گروهی با ولیعهد مأمور آذربایجان شد و در این ماموریت به حکومت مراغه منصوب گردید. چون دوربین عکاسی به همراه داشت در این سفر به گرفتن عکس‌های گوناگون پرداخت.
سپس با ورود به مراغه در آن شهر نیز در هر زمانی که فرصت پیدا می‌کرد از مکان‌ها و اشخاص عکس‌های مختلف برداشت و با درج آنها در آلبومی بزرگ شروع به تدوین یکی از بهترین مجموعه‌های عکس در ایران کرد. در این سفر ماموریت وی بیست ماه طول کشید. علی خان یک ماه پس از نوروز سال 1298 ه.ق به تبریز آمد و از حکومت مراغه استعفا داد.
در بازگشت ناصرالدین شاه از سفر فرنگ، علی خان حاکم با روسای ایلات و عشایر و اعیان ارومیه، تا جلفا به پیشواز شاه رفته بود، از سوی ناصرالدین شاه از ارومیه تغییر حکومت یافته، به حکومت اردبیل منصوب شد و در تاریخ پانزدهم صفر 1307 ه.ق وارد اردبیل گردید. این حکومت نیز دو سال و یک ماه طول کشید و در این مدت وی از ره سالیان یک هفته به شهر باکو رفته، از آنجا از راه بیله‌سوار به اردبیل بازگشت.
علی خان را گذشتگان اردبیل مرد خودخواهی می‌دانستند که در اداره امور ولایت، تکبر و خودخواهی را به عقل و مهربانی برتری می‌داد و مشکلاتی برای مردم ایجاد می‌کرد. اما جدا از مسائل سیاسی نباید از اقدامات هنری وی غافل ماند چرا که نتیجه آن ثبت صدها عکس در زمینه آثار تاریخی، بافت شهرها و دهات، طبیعت، مسائل اجتماعی و ایلاتی، مسائل مذهبی و … استان اردبیل است که بی شک مورد علاقه معاصرین ما و ارزشمندترین سند برای محققان و پژوهشگرانی بوده که علاقه‌مند به مطالعه وضع استان اردبیل در دوره سلاطین قاجار هستند.
یادداشت‌هایی با دست‌خط وی این عکس‌ها را همراهی می‌کنند که تماشاگر عکس‌ها این بار با مسائل تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی با نگاهی تازه بر خورد می‌کند.
حکومت دوباره علی خان در اردبیل بعد از پادشاهی مظفرالدین شاه
وی در سال 1308 ه.ق دستور داد که دباغ‌ها محل کار خود را از کنار شهر به بیرون شهر اردبیل انتقال دهند ولی دباغان که جماعت کثیری بودند و مشکلاتی در این رابطه داشتند، تقاضای تجدید نظر و مهلت کردند.حاکم در گفته خود پافشاری کرد و دباغان اطاعت امر نکردند، او دستور داد خانه ریش‌سفیدان دباغ‌ها را آتش زدند که در ادامه این ماجرا علی خان والی حکومت اردبیل را از دست داد.
هنگام کشته شدن ناصرالدین شاه، علی خان ظاهراً در تهران بود بعد از پادشاهی مظفرالدین شاه و بعد از قیام تاریخی زنان اردبیل در سال 1314 ه.ق و به تبع آن با شدت گرفتن اختلاف بین میرزا علی اکبر و مریدان وی (طرف نعمتی) با حاج میرزا صالح‌آقا و طرفداران وی (قسمت حیدری) و حاکم وقت (حاج ناظم السلطنه) دولت به فکر چاره افتاد و برای رفع این مشکل به فرمان مظفرالدین شاه، حاج ناظم‌السلطنه، از حکومت برکنار و علی خان والی بار دیگر در اواخر سال 1315 ه.ق به حکومت اردبیل منصوب شد.
بعد از قیام زنان اردبیل آقا میرزاعلی اکبر ناچار عازم سفر به مراغه شد و بیش از هشت ماه در آن شهر اقامت داشت.
آقا میرزاعلی اکبر بعد از هشت ماه به اردبیل بازگشت (در اواخر سال 1314 /ق یا اوایل سال 1315 قمری بوده است) که بعد از بازگشت آقا میرزاعلیاکبر به اردبیل اختلافات شدید‌تر می‌شود . در اواخر سال 1315 ناظم السلطنه حاکم اردبیل عزل و به جای وی علی‌خان‌والی دوباره حاکم اردبیل می‌شود.
دستگیری و تبیعد میرزاعلی اکبر مرحوم توسط رحیم خان
علی خان والی هم نمی‌تواند اختلافات پیش آمده را برطرف کند به ناچار جریان را به ولیعهد (محمد‌علی‌میرزا) والی آذربایجان گزارش می‌دهد که با توجه به این موضوع رحیم خان قراچه داغی مأموریت یافته به اردبیل می‌آید وبرای دستگیری آقا میرزاعلیاکبر توطئه‌چینی می‌کند.
یک شب وقتی همه خواب بودند سواران خود را بر پشت بام خانه‌های طرفداران آقا میرزاعلیاکبر مستقر می‌کند ویک عراده توپ در مقابل خانه میرزاعلیاکبر آماده شلیک کرده و در اطراف خانه افراد مسلح خود را آماده می‌کند و صبح زود نزدیک طلوع آفتاب دستور شلیک هوائی می‌دهد.
سواران رحیم خان وارد خانه شده میرزاعلی اکبر را دستگیر کرده و به قلعه برده و بعد از سه روز به تبریز تبعید می‌کنند.میرزا علی اکبر را رحیم خان دستگیر وبه تبریز تبعید کرد. علمای تبریز حضور میرزاعلی اکبر را به فال نیک گرفتند و با وساطت نزد ولیعهد باردیگر مقدمات اقامت او را درمراغه فراهم کردند که به این طریق وی یک سال دیگر نیز درآن شهر اقامت کرد.
حسین‌علی‌خان، امیر نظام گروهی پیشکار آذربایجان درپاسخ نامه آقای حاجی میرزا موسی به وی در حاشیه نامه می‌نویسد؛”عرض می شود : اگر چه میرزا علی اکبر کاری کرده است که درهیچ شریعت وقانون قابل احترام نیست معهذا دیروز گذشته آدم مخصوصی فرستاده‌ایم او را محتراماً وارد نمایند وگویا امروز یا فردا وارد خواهدشد وبرای او در اندرونی قدیمی این باغچه منزل قرارداده‌ایم وحسب الامر مقرراست که دو سه روز بیشتر اورا نگاه نداشته به عتبات بفرستیم، جناب مستطاب عالی در حال دیدن کردن واحوال‌پرسی او نباشند بس است زیاده زحمت نمی دهیم.”
دستگیر شدن علی خان توسط خسروخان یورتچی
به هر حال بعد از یک سال و اندی حکومت و پس از یک سری اتفاقات و جریانات سیاسی در حالی که علی خان در ایام نوروز در باغ داشکسن اردبیل نحسی سیزده را به در می‌کرد، خسروخان یورتچی به قصد دستگیری او باغ را محاصره، حاکم را دستگیر و سوار بر اسب پالانداری کرده، با محافظت چهار تفنگدار روانه تبریز نمود و خود به شهر برگشت و طرفداران او را سرکوب کرد.
به این ترتیب دست علی خان برای همیشه از حکومت اردبیل کوتاه گردید. وی باراول با هما خانم دختر میرزا سعید خان، وزیر امور خارجه ازدواج کرده و حاصل آن دو فرزند به نام‌های آسیه خانم احتشام الشریعه و قاسم خان بود.
او در همه ماموریت‌ها، مسافرت‌ها و حکومت‌هایی که برایش پیش می‌آمد همواره دوربین عکاسی را همراه داشت از هر موضوع جالب توجه از قبیل تیپ‌ها، چهر‌ه‌ها، اوضاع طبیعی، مراسم، ساختمان‌ها، قلعه‌ها، مقبره‌ها، آثار تاریخی، معاریف و غیره عکس گرفته و در آلبومی بزرگ ثبت کرده و اطلاعات مربوط به هر عکس را در زیر یا کنار آنها یادداشت می‌کرد.
علی خان والی معروف به حاکم عکاس اولین عکاسی است که محیط زیست انسانی و طبیعی را بدون آنکه وظیفه‌اش باشد،عکس‌برداری کرده است.اگر از او چند عکس به یادگار مانده بود، تصور می‌کردیم که این یک تصادف بوده ولی از آنجا که صدها عکس از او به یادگار مانده است که هر کدام از این تصاویر گویای مسئله‌ای در غرب ایران هستند، و نتیجه آن حدود دو هزار عکس می‌باشد که هر کدام از آنها شاهکار فنی و هنری است.
وی در سال 1320 ه.ق از دنیا رفت.
گزارش از: محمدرضا فرض‌اللهی
