رادیکالیسم علی‌اف، هوشمندی ایران/ تحلیل
باکو هیچ‌گاه به تنهایی پتانسیل تصاعد تنش با تهران را نداشته و ندارد. از این رو، باید در پشت‌پرده به دنبال بازیگر مخربی مانند رژیم صهیونیستی، ایالات متحده و ناتو بود
پایگاه خبری حقایق قفقاز/ آن طور که از شواهد و قرائن پیداست، جمهوری آذربایجان به دنبال افزایش تنش و حتی رودررویی منطقه‌ای با ایران است. در جدیدترین مورد، جمهوری آذربایجان علاوه بر احضار سفیر ایران برای دومین‌بار در یک هفته اخیر دست به اخراج چهار دیپلمات کشورمان از باکو زده است.
باکو در هفته‌های اخیر، چندین‌بار اقدام به دستگیری افرادی به اتهام ارتباط با ایران کرده است. دستگیری‌ها پس از سوء قصد به فاضل مصطفی، نماینده مجلس آذربایجان که نگاهی ضدایرانی داشت، افزایش چشم‌گیری یافته و به نظر می‌رسد که موج دستگیری‌ها همچنان ادامه یابد. باکو در اتهامی واهی، تهران را به انجام کودتا و تغییر نظام سیاسی جمهوری آذربایجان متهم کرده است. اخبار و گزارش‌های دیگر حاکی از آن هستند که بیش از ۴۰۰ نفر از مردم عادی در آذربایجان، صرفا به دلیل سفر به ایران در یک ماه اخیر بازداشت شده اند. افزون بر این‌ها جمهوری آذربایجان ویزای معلمان مدرسه ایرانی باکو را با هدف به تعطیلی کشاندن این مدرسه تمدید نکرد.
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان در اظهاراتی واکنش‌های تند، احساسی و غیرسازنده دولت جمهوری آذربایجان علیه معلمان و دیپلمات‌های ایرانی موجود در باکو را «در تعارض با اصول همسایگی» دانست. در مقابل، آیخان حاجی‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان مدعی شد که آنچه فعالیت‌های غیرقانونی در خاک آذربایجان می‌خواند با روابط همسایگی خوب در تضاد است و در چارچوب کنوانسیون وین درباره روابط دیپلماتیک، اقدام متقابل انجام شده است.
چرا علی‌اف علیه ایران شوریده است؟
جدای از تندشدن روابط دو کشور طی مدت اخیر، طی ۱۸ ماه گذشته نیز تشدید تدریجی تنش‌ها میان جمهوری آذربایجان و ایران ادامه داشته است. ترکیبی از علل همچون درگیری‌های دیپلماتیک و مانورهای نظامی در امتداد مرز، روابط بین این دو کشور را رو به تیرگی برده است. از دید آذربایجان، مواضع ایران نسبت به مناطق جنوبی آن کشور خطرناک است و تهران با نزدیک‌شدن باکو به رقبای منطقه‌ای جمهوری اسلامی –به ویژه رژیم صهیونیستی- سایه تهدید را احساس می‌کند. بدون تغییر در این نسبت‌ها، روابط می‌تواند بدتر شود و تنش‌ها به‌طور مهار گسیخته‌ای بالا بگیرد.
هدف علی‌اف به باور برخی کارشناسان، ناظر به شکل‌گیری زمینه برای توجیه مناسبات سیاسی، امنیتی، دیپلماتیک، نظامی و دفاعی باکو – تل‌آویو به‌ویژه در منطقه قره‌باغ است اما هدف دیگر به یافتن توجیهی از سوی باکو برای مقابله با جریانی مانند «حسینیون» در جمهوری آذربایجان بازمی‌گردد. از سوی دیگر، این را هم باید متذکر شد که باکو به جز هدف‌های پیش‌گفته، در تلاش است تا هدف کلان‌تری را نیز محقق کند که ناظر به خارج‌کردن مدیریت تحولات قره‌باغ و قفقاز جنوبی از دست روسیه و ایران است. از سوی دیگر، نباید از تحریک آذربایجان از طرف بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای غافل بود، چرا که باکو هیچ‌گاه به تنهایی پتانسیل تصاعد تنش با تهران را نداشته و ندارد. از این رو، باید در پشت‌پرده به دنبال بازیگر مخربی مانند رژیم صهیونیستی، ایالات متحده و ناتو بود.
در سایه تصاعد تنش از سوی جمهوری آذربایجان در قبال ایران پرسش کلیدی‌تر و مهم‌تری که در محافل رسانه‌ای و کارشناسی مطرح می‌شود، این است که باکو تا کجا به تقابل با ایران ادامه خواهد داد. آیا نهایتا شاهد وقوع جنگ نظامی بین ایران و آذربایجان خواهیم بود یا خیر. در پاسخ به این سوال طیفی از تحلیل‌گران «اساسا وقوع جنگ را دور از واقعیت می‌دانند» و برخی هم معتقدند که «در صورت تداوم و تشدید تنش‌ها، احتمال جنگ را هم می‌شود بررسی کرد.» هرچند برخی هم در یک نگاه سوم از «تنش مقطعی مرزی و جنگ توپخانه‌ای و پهپادی» سخن می‌گویند. در سایه آنچه مطرح شد، جمهوری آذربایجان اگرچه در بیش از دو سالی که از جنگ ۴۴روزه پاییز سال ۲۰۲۰ قره‌باغ می‌گذرد، روابط شکننده‌ای را با ایران در پیش گرفته است اما اکنون باکو بیش از همه به تبعات مختلف هرگونه درگیری و تنش با ایران واقف است. به همین دلیل و پس از تقابل هفت ماه اخیر غرب علیه ایران، شاید باکو این ارزیابی غلط را پیدا کرده است که با برخی هجمه‌های دیپلماتیک و رسانه‌ای بتواند امتیازات خود را از ایران کسب کند.
یکی دیگر از عواملی که از نگاه کارشناسان، به مانع وقوع جنگ بین جمهوری آذربایجان با ایران تبدیل شده، نقش روسیه و ترکیه در منطقه قفقاز است. بر همین اساس باید تصریح داشت که نه مسکو و نه آنکارا، اجازه چنین تنشی را به باکو نخواهند داد چرا که این تنش، از ابعاد مختلف می‌تواند منافع، دستاوردها و برنامه‌های دو کشور روسیه و ترکیه را هم در منطقه قفقاز، هم در غرب آسیا و هم در صحنه بین‌الملل به‌هم بزند. برخی دیگر از کارشناسان، گزینه «احتمال وقوع جنگ ناخواسته» را به میان می‌آورند. اکنون جمهوری آذربایجان بر مدار سوء‌محاسبه حرکت می‌کند تا جایی که حتی دست به اتهام‌زنی واهی نظیر انجام کودتا از سوی ایران و تغییر نظام سیاسی باکو زده است. همه این موارد نشان می‌دهد که جمهوری آذربایجان در سناریوهای بدبینانه خود، خواب های آشفته ای دیده است.
ایران باید چه کند؟
با وجود تقابل علی‌اف با ایران، سوالی که پیش می‌آید این است که واکنش تهران باید چگونه باشد. بسیاری معتقدند که اخراج دیپلمات‌های ایرانی از باکو، معنایی جز تمایل جمهوری آذربایجان برای تشدید خصومت با ایران ندارد و در این بین تهران باید اقدامات مقتضی را صورت دهد. یکی از اقدامات ایران می‌تواند تعطیلی کنسول‌گری جمهوری آذربایجان در تبریز باشد که پیش‌تر باکو از تعطیلی آن پس از برچیدن بساط سفارتش در تهران، اجتناب کرد. آمادگی نظامی در مرزها و برگزاری مانورهای مستمر، می‌تواند دیگر واکنش کشورمان به سیاست تنش‌آمیز باکو در قبال تهران باشد. آمادگی کامل نظامی از آن سوی لازم است که جمهوری آذربایجان چندی پیش، در مناطقی از جمهوری خودمختار نخجوان و در نزدیکی مرزهای ایران، رزمایش نظامی زمینی گسترده‌ای برگزار کرد. جمهوری آذربایجان پیش‌تر نیز یک رزمایش دریایی در محدوده سواحل این کشور در دریای خزر برگزار کرده بود. با این حال، ایران کوشیده علاوه بر تحرکات بازدارنده نظامی در مرزها، زمین دیپلماسی و زبان نرم سیاسی را ترک نکند. به همین مناسبت، حسین امیرعبداللهیان و جیحون بایرامف وزرای امور خارجه ایران و جمهوری آذربایجان طی دو دور گفتگوی تلفنی (جمعه شب و عصر روز گذشته، شنبه) گفتگوی مبسوطی در خصوص تحولات موجود در مناسبات دو جانبه باکو و تهران و برخی موضوعات منطقه‌ای داشتند تا همچنان مسیر د یپلماسی باز باشد.
