خروج گرجستان از توافقنامه لغو روادید با ایران و تاثير آن بر مناسبات دو كشور

مقدمه
وزارت امور خارجه گرجستان روز چهارشنبه ۱۲ تیرماه ۱۳۹۲ با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد که این کشور به صورت یک‌جانبه از توافقنامه لغو روادید با ایران خارج شد. بر اساس این تصمیم، از این پس شهروندان ایرانی برای سفر به گرجستان باید ویزای ورود دریافت کنند. دلیل این اقدام دولت گرجستان، نگرانی این کشور از آنچه که دورزدن تحریم‌های ایالات متحده از سوی ایران عنوان شده است، اعلام شد پیش از این نیز اواخر خرداد ماه گذشته، خانم ” تئاتسولوکیانی”، وزیر دادگستری گرجستان از توقیف شدن حدود ۱۵۰ حساب بانکیِ ایرانی‌ها خبر داده بود. وی دلیل این اقدام را همراهی با تحریم‌های شورای امنیت سازمان‌ملل متحد علیه ایران عنوان کرده بود. این در حالی است که تحریم‌های اعمال شده از سوی آمریکا و متحدانش خارج از قطعنامه‌های تصویب شده از سوی شورای امنیت سازمان‌ملل است. به گفته وی بیشتر این حساب‌های بانکی به افراد و شرکت‌های فعال در بخش تجاری گرجستان تعلق داشته است. در يادداشت پیش رو به دو سئوال اصلی پاسخ داده می‌شود‌: علت اصلی لغو توافقنامه چه بوده است؟ این تصمیم یکسویه چه تاثیری بر مناسبات دو کشور در آینده خواهد داشت؟

پیشینه موضوع
براساس توافقنامه لغو روادید بین ایران و گرجستان که در نوامبر ۲۰۰۹ به امضا رسید و از ژانویه ۲۰۱۰ به مورد اجراء گذارده شد، شهروندان دو کشور می‌توانستند بدون اخذ ویزا، به کشور یکدیگر سفر کرده و اجازه اقامت ۴۵ روزه خود را در مبادی ورودی کشور مقابل بدست آورند. پس از امضاء این قرارداد در سه سال اخیر، گرجستان تبدیل به یکی از مقاصد مهم گردشگران ایرانی شد و همچنین گروهی از ایرانی‌ها در این کشور سرمایه‌گذاری کردند. بطوری که گفته می‌شد بندر پوتی به عنوان دوبی جدید ایرانیان تبدیل شده است. بر اساس آمار رسمی تعداد شرکت‌های ايرانی ثبت شده در گرجستان در سال ۲۰۱۰ تنها ۸۴ شرکت بود که در سال ۲۰۱۲ به حدود ۱۵۰۰ شرکت افزايش يافت. همچنین بر اساس گزارش روزنامه سیویل، چاپ تفلیس شمار ایرنی‌هایی که سالانه به گرجستان سفر می‌کنند از ۲۱ هزار نفر در سال ۲۰۱۰ به بالای ۸۹ هزار نفر در سال ۲۰۱۲ رسیده است. با این حال بسیاری از این شرکت‌ها فعالیت چندانی نداشتند و مقام‌های اقتصادی و مالی تفلیس از کم کاری آنها انتقاد می‌کردند. مرکز جذاب برای ایرانی‌ها بندر پوتی یکی از شهرهای جاده ابریشم دروازده تجاری قفقاز و نقطه اتصال شرق و غرب از زمانهای قدیم است. این بندر کنار دریای‌سیاه با سرمایه‌گذاری شرکت راکیا (RAKIA )، متعلق به دولت رأس الخیمه (یکی از امیر نشین‌های هفت گانه امارات متحده عربی) طرح گشایش اولین منطقه آزاد فوق مدرن را از دسامبر سال ۲۰۰۸ به اجراء گذارده است. روزنامه وال استریت ژورنال در ۲۲ جون ۲۰۱۳ از سفر دو هیات از وزارت خرانه‌داری آمریکا به گرجستان برای مذاکره درباره نگرانی روزافزون آمریکا از گسترش روابط تجاری و مالی تهران-تفلیس و استفاده تهران از سیستم مالی گرجستان برای دور زدن تحریم‌ها خبر داده بود. در پی این مذاکرات بود که گئورگی کاداگيدزه، رئیس بانک مرکزی گرجستان در چهارم تیرماه با تایید بر انسداد حساب بانکی ۱۵۰ ایرانی در این کشور خبر از«کنترل سختگیرانه‌تر» روابط مالی این بانک با اتباع ایرانی داد. این اظهارات همزمان با دیدار بيدزينی ايوانيشويلی، نخست‌وزير گرجستان با همتای اسرائيلی خود بنيامين نتانياهو مطرح شد.

تحلیل موضوع
 گرجستان برای ایران در طول تاریخ گذشته قفقاز محلی برای تنوع بخشیدن به راه‌های ارتباطی به اروپا محسوب می‌شد. بر این اساس ایران از زمان فروپاشی شوروی برای آنکه بتواند صادرات خود را به اروپا از راه زمینی از انحصار راه ترازیتی ترکیه خارج کند، به تنوع بخشیدن به راه‌های زمینی از طرف مرزهای شمالی خود به جمهوری آذربایجان و ارمنستان و از آنجا به گرجستان و دریای سیاه توجه داشته و دارد. از زمان شروع سختگیری‌های دولت امارات برای ایرانیان مقیم این کشور تحت تاثیر تحریم‌های یکجانبه آمریکا و متحدانش، ایرانیان توجه خود را به راههای جایگزین معطوف داشتند که از جمله آنها بندر پوتی در گرجستان بود. حرکت تدریجی سرمایه‌داران ایرانی از دوبی و توجه آنها به بنادر گرجستان، همچنانکه دولت امارات را از بخشی از درآمد قابل توجه سرمایداران ایرانی ،محروم کرد؛ اما درآمد سرشاری را برای گرجستان بوجود آورد. متاسفانه سیاست کور و بی‌حاصل آمریکا موجب شده تا گرجستان علی‌رغم منافع ملی خود به فشار آمریکا تن دهد، و با ایجاد مشکلات تازه‌ای برای آمد و شد آسان اتباع دو کشور، مسیری را که می‌رفت به شکوفایی همکاری‌های اقتصادی دو کشور منتهی شود، با مانع جدی روبرو ساخته است. البته به نظر می‌رسد دولت ایران بخوبی به ملاحظات اجباری دولت تفلیس آشنا است و از عمل متقابل خودداری خواهد کرد اما روشن است که کشورها دوستان خود را در شرایط سخت آزمایش می‌کنند. همچنانکه ایران در زمستان سال ۲۰۰۸ زمانی که روسیه به بهانه انفجار خط لوله گاز، از ارسال گاز به گرجستان خودداری کرد، در آن زمان ایران بود که با ارسال گاز به گرجستان، از مشکلات حاصل از قطع گاز صادراتی روسیه کاست. این اقدام ایران اگرچه با نارضایتی روسیه همراه بود اما ایران به دولت گرجستان نشان داد در دوستی‌های خود بدون در نظر گرفتن مناسبات با کشور ثالث‌، مستدام و پی‌گیر است. وزارت دادگستری گرجستان تاکنون هیچ مدرکی مبنی بر دورزدن تحریم‌ها از سوی ایرانی‌های صاحب سرمایه در گرجستان‌، ارائه نکرده است اما بر فرض آنکه چنین راه‌کاری هم مورد استفاده بخش خصوصی ایران قرار می‌گرفت‌، خلاف قطعنامه‌های سازمان‌ملل نبوده و نیست‌. زیرا تحریم‌های مورد بحث آمریکا و متحدانش خارج از قطعنامه‌های شورای امنیت علیه مردم ایران وضع شده است. ایران برای دور زدن تحریم‌های غرب راه‌های مختلفی دارد که راه‌های گرجستان بخش کوچکی از آن را می‌توانست شامل شده باشد. در نقطه مقابل برای کشور کوچک گرجستان از دست دادن درآمدهای قابل توجه ناشی از سرمایه گذاری بخش خصوصی ایران در این کشور و نیز درآمد حاصل از توریسم ایرانی‌ها رقم قابل توجهی است. گیورگی لوبژانیدزه، از جمله ایران‌شناسان گرجی است که با ایران و ایرانی‌ها روابط بسیار نزدیکی دارد. او در دو دهه اخیر سفرهای متعددی به ایران داشته و با برخی از ایرانی‌های ساکن تفلیس نیز آشناست. گیورگی لوبژانیدزه، از حضور ایرانیان در گرجستان خرسند است و از گروهی از ایرانیان می‌گوید که گرد هم آمده و تلاش دارند تا فرهنگ و ادبیات ایران را نیز با گرجی‌ها شریک شوند و از آنها و فرهنگشان بشنوند. به عنوان مثال مجله آریانا تاکنون تلاش داشته تا برخی از مراسم ایرانی چون شب یلدا یا چهارشنبه سوری را در تفلیس برگزار کند یا جلسه شب شعر با حضور ایرانیان و گرجی‌ها برگزار کند.

الکساندر روندلی، تحلیل‌گر امور سیاسی می‌گوید: “گرجستان مجبور است که در روابطش با کشورهای همسایه که دارای ایدئولوژی‌های سیاسی متفاوت هستند و همچنين متحدان کلیدی‌اش توازن برقرار کند.” داشتن روابط عادی و خوب با ایران، به خصوص در زمینه تجاری، نه تنها برای گرجستان بلکه برای امنیت بین‌الملل خطرناک نیست”. آقای روندلی از روسیه، ترکیه و ایران به عنوان سه قدرت بزرگ این منطقه یاد می‌کند. این تحلیل‌گر امور سیاسی می‌افزاید: “ما نمی‌توانیم شرایط فعلی را نادیده بگیریم. به این دلیل که گرجستان باید با هر سه این کشورها روابط داشته باشد. این کشورها به ثبات، و امنیت گرجستان کمک می‌کنند.” آقای روندلی معتقد است که داشتن روابط عادی و خوب با ایران، به خصوص در زمینه تجاری، نه تنها برای گرجستان بلکه برای امنیت بین‌الملل خطرناک نیست. اما برای برخی از ایرانیان، گرجستان بهشت امنی برای سرمایه‌گذاری و توریسم بشمار می‌رود.

جمع‌بندی
ایران و گرجستان مناسبات متقابلا سودمندی با یکدیگر در تمامی عرصه‌های سیاسی‌، اقتصادی و فرهنگی دارند. این مناسبات ریشه در تاریخ مشترک و پیوندهای فرهنگی عمیقی دارد که مردم دو کشور را به سرنوشت یکدیگر علاقه‌مند ساخته است‌. بر این اساس می‌توان گفت اگرچه خروج یک طرفه گرجستان از توافقنامه لغو روادید با ایران‌، تاثیر منفی بر روند رو به رشد مناسبات اقتصادی دو کشور خواهد داشت، اما به هیچ وجه باعث نمی‌شود روابط دو کشور اسیر بازی‌های سیاسی سایر کشورها شود. هم مسئولین ایرانی و هم مسئولان دولت گرجستان بر این واقعیت واقف هستند که اهمیت روابط دو کشور، یک مناسبات یک سویه نیست و به نیاز متقابل هر دو کشور به یکدیگر مرتبط است.

نويسنده: حسن بهشتي‌پور، پژوهشگر ارشد مسائل منطقه