پایگاه خبری حقایق قفقاز/ پس از جنگ دوم قره باغ که منجر به بازپسگیری این منطقه توسط جمهوری آذربایجان شد، این کشور تلاش کرد تا طی مذاکرات با طرف ارمنی بتواند از طریق کریدور زنگزور بخش اصلی جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل کند که هنوز هم تکلیف آن در هاله‌ای از ابهام است.
از نظر استراتژیک نیز این کریدور به ترکیه اجازه می‌دهد تا دامنه اقتصادی و نفوذ سیاسی خود را از طریق یک مسیر زمینی بدون مانع که از مرز اروپایی خود در ترکیه شرقی تا دریای خزر و به آسیای میانه امتداد دارد، که با چین هم مرز هستند.
جمهوری آذربایجان با پیروزی در این نبرد، نقشه ژئوپلیتیک این منطقه را تغییر داد تا نگرانی‌های امنیتی را که در حدود سه دهه وجود داشت از بین رفته و فرصت‌های جدیدی برای همکاری‌های بیشتر ایجاد کرد. پیروزی جمهوری آذربایجان در جنگ در کنار مزیت‌های سیاسی، مزیت‌های اقتصادی قابل توجهی را برای خود و کشورهای منطقه ایجاد کرد.
اهمیت کریدور زنگزور؛ از دهلی تا پکن
بدون تردید تسلط بر کریدور زنگزور منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی برای ترکیه دارد. در سال ۲۰۱۳، رئیس جمهور چین افتتاح جاده ابریشم را اعلام کرد که یک کریدور تجاری دوگانه کاملاً جدید است و آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپا را بهم متصل می‌کند. بنابراین ابتکار کمربند و جاده (BRI) برای درک مناقشه کریدور زنگزور حیاتی است، چون جاده ابریشم برای عبور از ترکیه در مسیر خود به اروپا و در عین حال دور زدن ارمنستان طراحی شده است.
از نظر سیاسی کاملاً ثابت شده است که چین و هند اختلافات جدی با یکدیگر دارند. در این پس‌زمینه پیچیده ژئوپلیتیکی؛ چین، پاکستان و متحد نزدیک پاکستان، ترکیه از جمله آذربایجان، یک اتحاد علیه نیروهای رقیب ایجاد کرده‌اند. اگرچه این اتحادها لزوماً خصمانه نیستند، اما این در چارچوب واقعیت‌های اقتصادی بزرگتر ارائه شده توسط جاده ابریشم واقعی و مرتبط هستند.
برای خنثی کردن اثرات جاده ابریشم، هند یک مسیر تجارت اقتصادی جایگزین برای خود برنامه ریزی کرده است تا از انزوا و رقابت با چین جلوگیری کند. راه پیشنهادی هند به سمت بازار اروپا به ضرورت باید کشورهایی را که با طرح چینی متحد هستند را دور بزند. ترکیه و جمهوری آذربایجان که با دشمن همیشگی هند یعنی پاکستان در شراکت و اتحاد سیاسی و ایدئولوژیکی محکمی هستند، در متن مناقشه زنگزور مرتبط است.
این دو قطبی شدن سیاسی، هند را با تنها گزینه جایگزین برای حمل کالاهای خود به ایران از طریق خلیج فارس باقی می‌گذارد. سپس این کالاها از طریق زمینی ایران را طی خواهند کرد تا از مرز ارمنستان عبور و به بنادر دریای سیاه گرجستان برای ارسال به سواحل اروپا برسند.
برای جلوگیری از استفاده هند از ایران به عنوان قطب ترانزیتی خود، ترکیه از طریق آذربایجان جانشین خود تصمیم گرفته است تا کریدور زنگزور را فعال کند تا مسیرهای تجاری اقتصادی به اروپا را در انحصار خود درآورد. با ایجاد این کریدور، ترکیه و جمهوری آذربایجان، تقریباً به طور کامل ارمنستان را محاصره می کنند و مرز گرجستان بی‌طرف و غیرقابل اعتماد را به عنوان تنها خروجی ارمنستان به دنیای خارج باقی می‌گذارند.
همچنین با در اختیار گرفتن اجباری مرز ارمنستان با ایران (یعنی کریدور زنگزور)، ایران مجبور خواهد شد کالاها را از طریق کریدور زنگزور برای انتقال محصولات هند به اروپا ارسال کند. این امر ترکیه و جمهوری آذربایجان را به ذینفعان جاده ابریشم چین تبدیل می‌کند. واکنش ایران به این امر این است که هیچ گونه تغییر ژئوپلیتیکی یا نقشه‌ای در قفقاز را که منافع ایران را تابع منافع همسایگان ترک خود کند، تحمل نخواهد کرد.
اتصال نخجوان به جمهوری آذربایجان
کریدور جدید جمهوری خودمختار نخجوان، منطقه محصور در خشکی آذربایجان را از محاصره اقتصادی رها خواهد کرد. در حال حاضر ارتباط زمینی و هوایی نخجوان با سایر مناطق آذربایجان یا از ایران در جنوب و یا از طریق ترکیه در غرب امکان‌پذیر است. بنابراین ارتباط مستقیم با نخجوان با ایجاد فرصت های جدید توسعه اقتصادی برای نخجوان و آذربایجان، زمان سفر را کوتاه و هزینه‌های حمل و نقل را کاهش می‌دهد. همچنین نگرانی‌های امنیتی گذشته در مورد نخجوان را از بین خواهد برد.
کریدور نخجوان فرصت‌های اقتصادی جدیدی را برای کشورهای منطقه نیز ایجاد خواهد کرد. ترکیه با استفاده از این کریدور بدون استفاده از مسیرهای زمینی گرجستان و ایران مستقیماً به آذربایجان دسترسی خواهد داشت.
در مقایسه با راه آهن باکو- تفلیس- قارص که آذربایجان را از طریق گرجستان به ترکیه متصل می‌کند، جاده داخل کریدور جدید حدود ۳۴۰ کیلومتر کوتاه تر خواهد بود. از آنجایی که این کریدور مسافت حمل و نقل را کوتاه می‌کند، هزینه‌های حمل و نقل را کاهش می‌دهد و تجارت دوجانبه بین آذربایجان، ایران و ترکیه افزایش می‌یابد. البته ترکیه اعلام کرده است که قصد دارد خط آهن جدیدی از ترکیه به نخجوان ایجاد کند که حمل و نقل بار و مسافر در منطقه را توسعه و ظرفیت راه آهن باکو – تفلیس – قارص را افزایش می‌دهد.
مبلغ کل سرمایه گذاری ۲۰۰ تا ۲۷۰ میلیون دلار خواهد بود و یک خط به طول ۲۳۰ کیلومتر از قارص-ایغدیر شروع و تا نخجوان ادامه خواهد داشت. این خط از آنجا به خط ریلی که از طریق کریدور نخجوان به ایران، افغانستان، پاکستان و سایر مناطق جمهوری آذربایجان ادامه می‌یابد، متصل می‌شود. بنابراین ترکیه از نظر لجستیکی به مزیت بزرگی دست خواهد یافت.
انحراف کریدور به خاک ایران
از همین روی در ماه‌های اخیر تهران و باکو به سمت کاهش تنش‌ها و رسیدن به یک نتیجه برد-برد هستند. در ایت چارچوب مقامات دو کشور برای افزایش همکاری های ترانزیتی بارها با یکدیگر مذاکره کرده اند که آخرین مورد آن انحراف کریدور به داخل ایران است، یعنی اتصال سرزمینی جمهوری آذربایجان از طریق خاک ایران و در نتیجه اروپا به آسیا متصل خواهد شد.
رئیس‌جمهور آذربایجان با اشاره به عدم اجرای تعهدات ارمنستان در برقراری ارتباط بین بخش اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ارمنستان، اظهار داشت: «این ارتباط از طریق ایران انجام خواهد شد. پروژه ساخت جاده از ایران به نخجوان و از آنجا به بازارهای جهانی در حال آماده‌سازی است. امیدوارم بتوان در آینده نزدیک مراسم کلنگ‌زنی برگزار کرد و به این ترتیب کریدور جدید حمل‌ونقل بین‌المللی افتتاح شود».
در این چارچوب مقامات جمهوری آذربایجان و ایران در اواخر سال ۱۴۰۰ یادداشت تفاهمی را برای ایجاد یک کریدور حمل و نقل و تامین انرژی که سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان از طریق ایران متصل می‌کند، امضا کردند. این مسیر پس از تکمیل، از ۵ کیلومتری مرز ارمنستان و ایران عبور خواهد کرد. براساس برخی از اظهارات، این قرارداد پروژه‌های زیرساختی بزرگی را در این منطقه شامل ساخت حداقل چهار پل، بزرگراه‌ها و دو خط ریلی در نظر می‌گیرد.
باید توجه داشت که ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای اولین بار در نوامبر ۲۰۲۰ متعهد شدند که ارتباطات منطقه‌ای را رفع کنند، زمانی که آتش بسی با میانجیگری روسیه امضا کردند که تا حد زیادی به خصومت‌ها در قره باغ و اطراف آن پایان داد. در این توافقنامه آمده بود که «کلیه ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل در منطقه باید رفع انسداد شود». در واقع تمام موارد دیگر هیچ مورد تنشی نداشت، به استثنای ماده‌ای که ارمنستان می‌خواهد «امنیت ارتباطات حمل و نقل» را بین سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و حوزه آن نخجوان تضمین کند.
اما نکته مهم این است که موضوع کریدور در پیشنهاد پنج ماده‌ای برای عادی سازی روابط ارمنستان و جمهوری آذربایجان که آخر هفته گذشته توسط وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان ارائه شد، گنجانده نشده است. این غیبت قابل توجه، همراه با اعلام ایجاد یک کریدور از طریق ایران، نشان می‌دهد که جمهوری آذربایجان اکنون به دنبال مسیرهای جایگزین برای سیونیک، پس از یک سال مذاکرات دشوار و ناکام بین باکو و ایروان است که آن همان عبور از ایران خواهد بود.
آیا کریدور زنگزور حذف می‌شود؟
به باور برخی از کارشناسان، بزرگترین سود اتصال نخجوان و جمهوری آذربایجان از طریق ایران برای باکو این است که ارمنستان دوباره از بازی خارج و روابط اقتصادی با همسایه جنوبی خود تقویت می‌شود. در واقع، ناظران سیاسی معتقد هستند که تفاهم نامه ایجاد خطوط ارتباطی جدید بین زنگزور شرقی و نخجوان از طریق خاک ایران یک جهت جدید اقتصادی منطقه‌ای در دوران پسابرجام است.
اکنون فوری‌ترین پرسش این است که آیا کریدور زنگزور از طریق ارمنستان اهمیت خود را از دست می‌دهد؟ که شاید این کاملا به موقعیت ارمنستان بستگی دارد. موقعیت آذربایجان تاکنون به گونه‌ای است که ساختاری موازی در خاک ایران ایجاد می‌کند، اما این امر ساخت یک کریدور دیگر از طریق ارمنستان را منتفی نمی‌کند و سیستم گسترده‌ای از مسیرها در حال ایجاد است. همچنین آذربایجان با این پروژه ابزار جدیدی برای فشار بر ارمنستان دریافت و در مقابل قطب اقتصادی جدیدی برای همکاری آذربایجان، ترکیه و ایران ایجاد می‌کند.
موضع کرملین
به نظر می رسد که مسکو نیز با ایجاد این کریدور موافق باشد چون ایجاد این کریدور برای روسیه نیز سودمند است و مسیر زمینی جایگزینی برای کشورهای منطقه ایجاد می‌کند. بخش جنوبی شبکه ریلی روسیه به خطوط ریلی آذربایجان متصل است و با استفاده از این ارتباط قطارهای روسی می‌توانند به راحتی به کریدور نخجوان برسند و سپس به خطوطی که تا ارمنستان، ترکیه و ایران امتداد دارند هدایت شوند.
برای روسیه، این جاده همچنین می‌تواند به عنوان مسیری جایگزین برای بازارهای خاورمیانه باشد. علاوه بر این، با توجه به اینکه در سال‌های اخیر گردش مالی بین روسیه و ترکیه رشد قابل توجهی داشته است و به دلیل نارضایتی‌های سیاسی، روسیه قادر به استفاده از مسیرهای زمینی گرجستان برای اتصال مستقیم به ارمنستان نبود، از همین روی این کریدور مزایای اقتصادی زیادی برای روسیه دارد.
نبود جاده زمینی بین روسیه و ارمنستان بر روابط تجاری دوجانبه بین آنها تأثیر منفی گذاشته است. بنابراین، این کریدور می‌تواند به پروژه‌ای موثر برای توسعه روابط اقتصادی ارمنستان با اتحادیه اروپا از جمله روسیه تبدیل شود.
ارمنستان نیز با استفاده از این کریدور می‌تواند با ایران ارتباط ریلی برقرار کند. برنامه ریزی ساخت خط آهن بین ارمنستان و ایران از طریق منطقه «مغری» هزینه‌های بالا دارد، اکنون این کریدور جدید این فرصت را به ارمنستان می‌دهد تا مشکلات مربوط به حمل و نقل محموله به ایران را برطرف کند.
نتیجه
همه مزیت‌های ذکر شده نشان می‌دهد که کریدور اتصالی جمهوری آذربایجان به نخجوان از طریق ایران، می‌تواند به یکی از عناصر اصلی نظم جدید در قفقاز جنوبی تبدیل شود. آزادسازی تمامی محاصره‌های اقتصادی در منطقه و ایجاد کریدور جدید، شرایط مساعدی را برای توسعه و همکاری منطقه‌ای ایجاد خواهد کرد.
اگرچه کریدور جدید تا حدودی می‌تواند از اهمیت و سودآوری برخی از مسیرهای سنتی بکاهد، اما مزایای ژئوپلیتیکی برقراری صلح و رفع محاصره اقتصادی در منطقه به مراتب بیشتر از آسیب‌هایی است که این مسیرهای سنتی احتمالا با آن مواجه شوند.
«توحید ورستان»
منبع: بازار
