تحریم‌های روسیه چگونه «یک میلیارد نفر» را در معرض گرسنگی قرار می‌دهد؟/ تحلیل

پایگاه خبری حقایق قفقاز/ هم‌زمان با آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین و تحریم‌های متعاقب آن علیه مسکو، غرب با تهدید یک بحران غذایی مواجه است، قیمت مواد غذایی در سراسر جهان به رکورد بی‌سابقه‌ای رسیده است. روسیه و اوکراین بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات هستند و جنگ و محدودیت‌های ضد روسی ضربه‌ای جدی به عرضه محصولات کشاورزی وارد کرده است. خاورمیانه و شمال آفریقا، ممکن است اولین مناطقی باشند که با کمبود مواد غذایی مواجه می‌شوند اما اگر محدودیت‌ها و تحریم‌ها به بخش انرژی و تأمین کودهای شیمیایی نیز ضربه بزند، بحران حتی بدتر هم خواهد شد و مستقیماً کشورهای جهان اول را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. در این یادداشت سعی شده تا پیامدهای بحران اوکراین بر چرخه تولید و توزیع کالاهای اساسی مانند ذرت و گندم بررسی شود.

قیمت جهانی مواد غذایی در ماه مارس یک رکورد تاریخی ثبت کرد و میانگین شاخص بهای مواد غذایی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) به بالاترین سطح خود یعنی 159.3 رسید، که نسبت به سال گذشته بیش از یک سوم رشد داشته است. افزایش قیمت‌ها از سال 2020 آغاز شد و در سال 2021 این شاخص تقریباً هر ماه رکوردهای جدیدی را ثبت می‌کرد.

در سال 2021، هزینه گندم و جو یک سوم افزایش یافت و قیمت روغن آفتاب‌گردان و کلزا نیز بیش از 60 درصد افزایش یافت. گفتنی است که افزایش قیمت مواد غذایی مردم را در سراسر جهان به سمت فقر سوق می‌دهد به‌ طوری‌ که هر درصد تورم مواد غذایی تعداد افرادی که زیرخط فقر زندگی می‌کنند را 10 میلیون نفر افزایش می‌دهد.

ضربه جدید

در پایان فوریه، قیمت‌های مواد غذایی که بر اثر همه‌گیری کرونا در وضعیت متزلزلی قرار داشت با ضربه جدیدی مواجه شد. روسیه عملیاتی را در اوکراین آغاز کرد و کشورهای غربی در واکنش به تصمیم مسکو، شروع به اعمال تحریم‌های اقتصادی گسترده‌ای کردند که سیستم لجستیکی و مالی تثبیت شده در بازار مواد غذایی را با اختلالاتی روبه‌رو کرد.

این در حالی است که، روسیه و اوکراین نقش کلیدی در تأمین مواد غذایی جهان دارند. آنها بیش از یک‌سوم صادرات جهانی غلات و بیش از نیمی از روغن آفتاب‌گردان را در دست دارند. در همین راستا نیز چودونگ‌یو، مدیر کل فائو، در اظهارات اخیر خود تصریح کرده است که «اختلال در زنجیره تأمین غلات و دانه‌های روغنی اوکراین و روسیه، همراه با محدودیت‌های صادراتی اعمال شده بر روسیه، بر امنیت غذایی جهان تأثیر منفی خواهد گذاشت.»

بخشی از خطرات مربوط به چگونگی ادامه روند تحولات اوکراین است. مشخص نیست که آیا کشاورزان اوکراینی فرصت برداشت محصولات خود را خواهند داشت یا خیر. چراکه به دلیل مهاجرت‌های اخیر بخش کشاورزی با کمبود نیروی کار مواجه است که همین مسئله در کنار وضعیت جنگی در اوکراین باعث خواهد شد تا تولید غلات در این کشور (به گفته کارشناسان) 30 تا 35 درصد کاهش یابد و برداشت ذرت، که اوکراین نیز صادرکننده اصلی آن است، به پایین‌ترین حد در 10 سال گذشته سقوط کند.

علاوه بر وجود این مشکلات، حتی فروش حجم موجود غلات نیز تقریباً غیرممکن است. دسترسی به بنادر اوکراین در دریای سیاه مسدود شده است و ظرفیت صادرات از طریق راه آهن در سراسر مرز غربی نیز ناچیز است. همچنین، اوکراین قبلاً صادرات گوشت، گندم سیاه، شکر و نمک را ممنوع کرده است و صادر‌کنندگان روغن آفتاب‌گردان، ذرت، گوشت مرغ و تخم مرغ را موظف کرده است که مجوز ویژه‌ای برای این کار دریافت کنند.

روسیه به صادرات خود ادامه می‌دهد، اگرچه با اعمال محدودیت‌های خاص. از سال 2020 سهمیه‌های خاصی برای صادرات غلات توسط دولت در نظر گرفته شده بود، اما از نظر تئوری می‌شد آنها را از طریق کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا که ​​تحت تأثیر این اقدامات قرار نگرفته بودند، دور زد. اما اکنون که دولت روسیه برای حمایت از مصرف‌کننده داخلی صادرات غلات را درون اتحادیه اقتصادی اوراسیا ممنوع کرده است و بنابراین امکان دور زدن سهمیه‌بندی‌ها از بین رفته است.

با این حال، مقامات روسیه تاکید می‌کنند، مسکو از تعهدات خود برای تامین مواد غذایی چشم پوشی نخواهد کرد. برای مثال، مدیر بخش همکاری های اقتصادی وزارت امور خارجه روسیه، دیمیتری بیریچفسکی در گفت و گو‌های خود گفته است که «روسیه یک بازیگر قابل اعتماد در بازار جهانی غذا باقی می‌ماند، ما به تمام تعهدات بین‌المللی خود تحت تمام قراردادهای صادراتی عمل خواهیم کرد، مهم نیست که چقدر برای ما دشوار باشد.»

مشکل کشت و تجهیزات

محدودیت‌های اقتصادی گسترده و توقف همکاری‌های تجاری می‌تواند به طور کلی به کشاورزی روسیه ضربه بزند، و این مشکلات فقط محدود به بخش صادرات نیست. بر اساس نتایج سال گذشته، بیش از 75 درصد از بازار ماشین‌آلات کشاورزی روسیه وارداتی بوده و از جمله تامین‌کنندگان اصلی این تجهیزات، آلمان و هلند بودند که در حال حاضر رابطه خوبی با روسیه ندارند. این ماشین‌آلات بیش از همه برای فرایند‌های برداشت و خرمنکوبی به روسیه وارد می شدند. تا الان حدود یک چهارم کل واردات ماشین‌آلات کشاورزی که توسط شرکت آمریکایی John Deere به روسیه صورت می‌گرفته، متوقف شده است.

دیمیتری ریلکو، مدیر کل موسسه مطالعات بازار کشاورزی روسیه، گفته است که جایگزینی برای محصولات غربی در کشورهای دیگر یافت می‌شود، اگرچه در برخی موارد جایگزینی آن می تواند مشکل ساز باشد. وزارت کشاورزی روسیه نیز تأیید کرد که مشتریان روسی در حال حاضر به دنبال تامین کنندگان جدید هستند چراکه در رابطه با تحریم‌ها، بسیاری از شرکت های خارجی پیش پرداخت تجهیزات را پس داده‌اند.

علاوه بر آن، مشکل دیگری نیز وجود دارد، روسیه تا حد زیادی نیازمندواردات دانه‌های کشاورزی غربی برای کشت است این وابستگی برای ذرت، 58 درصد، آفتابگردان 73 درصد، و چغندر قند 98 درصد است. در همین راستا وزارت کشاورزی روسیه طرح کاهش وابستگی به دانه‌های خارجی را کلید زده است، اما توسعه سکتور بذر نیازمند زمان، پرسنل شایسته و سرمایه گذاری های کلان است که با وجود وضعیت کنونی روسیه به نظر نمی‌رسد به زودی یا حداقل تا موعد کشت بعدی این طرح به نتیجه بررسد. اگر محدودیت های اعمال شده توسط کشورهای “غیر دوست روسیه” بر عرضه بذر به روسیه نیز تأثیر بگذارد، موضوع امنیت غذایی در جهان حادتر می شود چراکه مشکلات تولید داخلی به طور اجتناب ناپذیری بر صادرات تأثیر می گذارد. طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل، قیمت جهانی مواد غذایی در فصل کشاورزی 2022-2023 بالغ بر 22 درصد افزایش یابد.

دنیایی شکننده

پیامدهای بحران قریب الوقوع قبل از هر چیز تقریباً توسط 50 کشوری احساس خواهد شد که حدود یک سوم واردات غله خود را از غلات روسیه و اوکراین تامین می‌کرده‌ اند. ما در مورد شمال آفریقا، آسیا و خاورمیانه صحبت می کنیم. برخی از کشورها تقریباً به طور کامل غلات خود را از اوکراین و روسیه تأمین می‌کرده‌اند. برای مثال، لبنان که در حال حاضر یکی از سخت ترین بحران های تاریخ خود را تجربه می کند، 60 درصد روغن نباتی را از اوکراین و مابقی را از روسیه وارد می کرده است.

بیروت به دنبال منابع جایگزین برای عرضه است، اما کشورهای دیگر یا عرضه خارجی را ممنوع کرده اند یا قیمت ها را به شدت افزایش داده‌اند. در حال حاضر پنج لیتر روغن در لبنان حدود 30 دلار قیمت دارد که تقریباً برابر با حداقل دستمزد در این کشور است. در سوریه که سال ها جنگ 90 درصد جمعیت را به فقر رسانده است، قیمت روغن از اواخر فوریه تا اواخر مارس دو برابر شده است. در مصر که یک سوم شهروندان آن حتی بدون درگیری های مسلحانه زیر خط فقر زندگی می کنند، قیمت نان در ماه مارس 50 درصد افزایش یافته است.

مشکل پیچیده‌تر از حد معمول است

در این میان، بازار کود نیز تا حد زیادی به روسیه وابسته است. روسیه یک سوم نیاز اروپا را به فسفات و یک چهارم نیاز کودهای نیتروژن را تامین می‌کند (بنا بر آمارها به طور کلی یک سوم کود های شمیایی اروپا از روسیه تامین می‌شود). اتحادیه اروپا به عنوان بخشی از یکی از بسته های تحریمی، قبلاً سهمیه هایی را برای ورادات تعدادی از محصولات از روسیه در نظر گرفته است، این سهمیه‌ها بسیار به حجم معمول واردات این محصولات از روسیه نزدیک هستند و احتمالاً به گونه ای طراحی شده‌اند که از صادرات مجدد محصولات روسیه از طریق بلاروس که موجب افزایش قیمت می‌شود، جلوگیری کنند.

اما محدودیت‌های محلی در عرضه کود همچنان وجود دارد. این مشکلات مشابه مشکلاتی است که صادرکنندگان مواد غذایی با آن مواجه هستند مشکلاتی مانند: حمل و نقل محموله، بیمه کشتی ها و ورود به بنادر که روز به روز مشکل سازتر می شود. روسیه در چنین شرایطی حتی ممکن است از تامین این محصولات به غرب خودداری کند. در اواسط آوریل، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، گفت که صنعت همیشه مشتریان خود را پیدا خواهد کرد – صادرات می تواند به کشورهایی هدایت شود که هنوز در لیست کشورهای «غیر دوست روسیه» قرار نگرفته‌اند. دولت پوتین خاطرنشان می کند که تولیدکنندگان کود در حال حاضر بخشی از بازارهای خارجی را از دست داده‌اند و روی تقاضای کشورهایی که به تحریم‌ها نپیوسته اند، حساب می کنند. با این حال، به گفته پوتین، کشورهای غربی از خرید کود از روسیه خودداری نخواهند کرد، طبق گفته پوتین: «کشورهای غربی امروز در زمینه کودهای شیمیایی کمبود دارند و از آن جا که کسی نمی‌خواهد از گرسنگی بمیرد آن ها به خریدشان از ما -روسیه- ادامه خواهند داد.» همچنین دمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین نیز در اظهاراتی بیان کرده بود که جهان نباید از روسیه انتظار داشته باشد تا آن را به صورت رایگان سیر کند.

در پایان ماه مارس، ایالات متحده کودهای شیمیایی را از تحریم‌ها حذف کرده و آنها را جز کالاهای ضروری دانسته است. مجوز وزارت دارایی ایالات‌متحده اجازه هرگونه عملیات با چنین محصولاتی را داده‌ است.

کریس لاوسون، کارشناس شرکت مشاوره بریتانیایی CRU هشدار می دهد، قیمت کودها اکنون در حال افزایش است و افزایش قیمت به طور جدی بر کشاورزی در سراسر جهان تأثیر می گذارد. قیمت کودهای نیتروژنی در جهان از آغاز عملیات در اوکراین تا اواسط مارس 40 تا 50 درصد، فسفر و پتاس – حدود 30 درصد افزایش یافته است (در مقایسه با ابتدای سال 2020، قیمت ها سه تا چهار برابر افزایش یافته است).

کارشناسان روسی معتقد هستند در اروپا، هزینه کودها در صورت توقف واردات از روسیه ممکن است “به استراتوسفر پرواز کند”. افزایش قیمت‌ها مارپیچ بحرانی را که آغاز شده است، شدیدتر خواهد کرد. کشاورزان اروپایی خرید کودهای شیمیایی خود را کاهش خواهند داد، بازده محصولات کاهش می‌یابد، تولید مواد غذایی کاهش می‌یابد و غذا گران‌تر می‌شود. در همین حال، اروپا نیز تولیدکنندگان غلات بزرگی دارد که با توجه به افزایش قیمت کود ضربات جدی خواهند خورد. فرانسه در سال 2020 با پیشی گرفتن از تامین کنندگان اوکراینی در رتبه چهارم فهرست صادرکنندگان قرار گرفت و آلمان نیز رتبه هشتم را بدست آورد.

قیمت ها در آسیا نیز در حال افزایش است، بر اساس آمارهای فائو در سال گذشته قیمت محصولات کشاورزی دو تا سه برابر افزایش یافته است. برداشت برنج، که یک محصول کلیدی برای منطقه آسیاست، ممکن است در فصل زراعی بعدی 10 درصد کاهش یابد، حتی بر اساس برآوردهای بسیار محافظه کارانه – خسارت احتمالی آن 36 میلیون تن برآورد شده است، این مقدار می تواند نیم میلیارد نفر را سیر کند.

نتیجه‌گیری

بر اساس مواردی که در بالا ذکر شد به نظر می‌رسد که مهار روسیه در چهارچوب‌های تحریمی روز‌به‌روز برای غربی‌ها سخت‌تر از قبل می‌شود البته این سختی و آثار تحریم در اروپا بیشتر از روسیه احساس می‌شود چراکه مردم اروپا را با شرایطی غیرمعمول روبه‌رو کرده است اما روس‌ها در سال 2000 و 2014 بحران‌های اقتصادی را تجربه کرده‌اند همچنین شرط معامله با روبل نیز باعث ثبات و ریزش قیمت ارز شده است حال باید دید که باتوجه‌به تحولات میدان جنگ در اوکراین و رسیدن فصل سرما (افزایش مصرف انرژی و مواد غذایی) کدام یک از طرفین موفق‌تر خواهند بود.

همچنین در وجهی دیگر و ناپر به شرایط کنونی جمهوری اسلامی ایران، گزاره‌های فوق گویای این حقیقت است که بحران یا چالش غذایی در آینده امری واقعی در سطحی جهانی است که اگر توسط مسئولان ذی‌ربط در کشورمان نادیده گرفته شود، ممکن است به فاجعه منجر شود. خوشبختانه در ماه‎‌های اخیر تلاش‌هایی برای جلوگیری از قاچاق آرد و توزیع صحیح محصولات کشاورزی انجام شده است اما به نظر می‌رسد که هنوز فاصله قابل‌توجهی با آنچه باید انجام شود، وجود دارد. از جهت دیگر نیز کمبود ماشین‌آلات کشاورزی در روسیه و نیاز این کشور به تأمین دانه‌های کشاورزی می‌تواند فرصتی عالی برای صنایع تولید ماشین‌آلات کشاورزی داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم کند.

سید فؤاد علوی

منبع: تسنیم