پایگاه خبری حقایق قفقاز / در سال 2001 روز اول آگوست، به دستور رئیس‌جمهور سابق جمهوری آذربایجان حیدر علی‌اف “روز زبان و الفبا در جمهوری آذربایجان” نامگذاری و الفبای لاتین رسما وارد نوشتار این کشور تازه استقلال یافته شد. الفبای جدید یك رخ داد مهم در حیات سیاسی – اجتماعی مردم مسلمان کشور آذربایجان به شمار می رود. دولتمردان آذری استدلال می کردند این تغییر الفبا باعث می شود که زبان مادری مردم آذربایجان به صورت جامع توسعه یابد و راه برای دنیای دیپلماسی بازتر و صدای جمهوری آذربایجان در معتبرترین رویدادهای جهان شنیده شود.
به عقیده کارشناسان، الفبای هر کشوری ثروت معنوی اوست، و تغییر مکرر آن و تحمیل الفبای دیگر به مردمان یک سرزمین فاجعه فرهنگی بزرگی را رقم می زند. از این رو، به دلیل تغییرات مکرر الفبا در جمهوری آذربایجان گسست فرهنگی بین نسلهای این کشور کاملا مشهود است. شما کمتر جوان آذری را می توانید بیابید که به درستی از تاریخ بزرگان عرصه های مختلف منطقه قفقاز و آثار فرهنگی به ویژه میراث مکتوب دورانهای گذشته چیزی در خاطر داشته باشد. با ملاحظه تمام این جوانب، این پرسش به ذهن خطور می کند که آیا الفبای لاتین، در جمهوری آذربایجان که دین، تاریخ و هویتش با فرهنگ اسلامی ایرانی کاملا در هم آمیخته است، قادر به حیات و شکوفایی خواهد بود؟ پاسخ این سوال را نسلهای آینده به روشنی خواهند دید.
عباس جوادی در مقاله ای با عنوان “تغییر الفبا در جمهوری آذربایجان ” ابعاد و آسیب های تغییر و تحول در الفبای این کشور را تبیین نموده است. در اینجا توجه علاقمندان را به خواندن این مقاله جلب می نماییم.
در جمهوری آذربایجان در عرض صد سال سه بار الفبای ترکی را تغییر دادند. بله، هزار سال الفبای فارسی در آنجا هم حاکم بود، اما در همین صد سال اخیر سه بار تغییرش دادند.
بعد از اسلام خط و الفبای همه کشور ها و ملل مسلمان، عربی شد. ایرانی ها با افزودن چند نقطه و سرکش به حرف های موجود عربی، چهار حرف نو «پ»، «چ»، «ژ» و «گ» را به آن اضافه کردند تا آن دسته از آوا های اصلی و یا «واج» های فارسی را که در عربی نیستند، بتوان در نوشتار منعکس نمود. اقوام دیگر هم هرکدام بنا به نیاز زبان های خود این و یا آن نقطه و علامت را به حروف عربی افزودند. تقریبا هزار سال بعد، در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم همزمان با شکست های ایران و عثمانی، غلبه عمومی روسیه و بریتانیا و تشکیل باصطلاح «دولت-ملت» های نو در شرق مسلمان، اندیشه ملی گرائی و قومگرائی تقویت یافت. به موازات این جریان های سیاسی، اندیشه «ویژگی ملی» زبان ها و الفبا ها نیز تقویت یافت. در جمهوری های مسلمان شوروی ابتدا الفبای عربی را در سال های ۱۹۲۰ لغو و بجای آن برای هر جمهوری یک الفبای بخصوصی تهیه کردند که مبتنی بر لاتین بود. در سال های ۱۹۳۰ در همان جمهوری ها همان الفبای لاتین را که خودشان چند سال پیش از آن آورده بودند، لغو کرده، به جای آن خط و الفبای حاکم بر شوروی یعنی روسی را گذاشتند. باز متناسب با زبان هر جمهوری به الفبای روسی هرکدام از آنها چند علامت و اشاره اضافه شده بود. در جمهوری نو بنیاد ترکیه نیز در سال های ۱۹۳۰ خط و الفبای هزارساله عربی-فارسی لغو و بجای آن الفبای لاتین قبول شده بود که به آن چند اشاره علاوه کرده بودند.
در زمان گورباچوف وقتی دیگر پایه های نظام شوروی در حال فروریختن بود، ناسیونالیسم در جمهوری های پانزده گانه اتحاد شوروی شکوفه زده بود و گاه به حالت افراطی می رسید. در حالیکه در کشور هائی که سنت دولتداری مستقل داشتند این جریان در چارچوب معین و تا حدی حساب شده حرکت می کرد، ملت های نوپای آسیای میانه و قفقاز دنبال بازنویسی تاریخ خود، تعریف یک دولتداری مستقل برای خود، پرچم نو، رهبران تاریخی نویافته و حتی تعریف جدیدی از زبان و واژگان خود بودند.
در جمهوری نو استقلال آذربایجان هم مانند کشورهای آسیای میانه موضوع زبان به یکی از آن شاخص های خود شناسی و «تعریف خود» تبدیل گشته بود. الفبا هم قرار بود قربانی این شور و شوق کورکورانۀ سیاسی شود.
این بار رهبران سیاسی و نویسندگان و دانشمندان جمهوری آذربایجان دل به ترکیه بستند و خواستند بعد از هزار سال الفبای فارسی و بعد از ۶۰ سال الفبای روسی، دوباره به الفبای لاتین برگردند. ترکیه که نامزد ورود به اتحادیه اروپا بود، ترکی خود را به لاتین می نوشت. الفبای لاتین «مدرن» و نماد پیشرفت بشمار می رفت، ادامه الفبای روسی ممکن بنظر نمی رسید، بخصوص اینکه روسیه متحد نزدیک ارمنستان بشمار می رفت. الفبای فارسی نیز اگرچه الفبای هزار سال گذشته آذربایجان بود، اما همچون نماد «واپس گرائی» شرقی و اسلامی جلوه می نمود.
برای مردم آذربایجان قفقاز، الفبای روسی فقط ۶۰ سال یعنی تا اواخر ۱۹۹۰، یعنی تا سقوط شوروی ادامه یافت. همزمان با شروع زوال شوروی هرکس به راه خود رفت و این بار هم مانند گذشته سیاست تعیین کننده آن شد که کدام الفبا مورد قبول قرار می گیرد. ترکیه در آن دوره بخصوص با جمهوری آذربایجان روابط خوبی داشت و امیدهای بزرگی برای آینده روابط ترکیه با قفقاز و آسیای میانه پیدا شده بود. اما به هر حال ترکیه کشوری بزرگ، و ترک زبان بود و الفبای لاتین را به کار می برد.
جمهوری آذربایجان (و مدتی بعد ترکمنستان و اوزبکستان) این بار الفبای لاتین را قبول کردند. قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به روسی وفادار ماندند.
در زمان گورباچوف باصطلاح «ملیون جدید» باکو مانند شاعر بختیار وهابزاده اشعار و مقالات بسیاری نوشته استالین را به باد انتقاد می گرفتند که «الفبای بابائی و هزار ساله ما» یعنی فارسی را به زور عوض کرده اول به لاتین، بعد به روسی تغییر داد و با این ترتیب «دو قسمت آذربایجان را از هم بیگانه نمود». این بار همین روشنفکران و سیاستمداران با پیروی از «مُد سیاسی روز» یکباره طرفدار تغییر الفبا به لاتین شدند.
یک شعر معروف که وهابزاده نوشته بود «دگیشدی مین ایللیک الفبامیزی» یعنی «الفبای هزارساله ما را تغییر داد» نام داشت که خطاب به استالین نوشته شده بود. در آنجا بطور خلاصه گفته می شد:
