بررسی خطر وهابیت در جمهوری آذربایجان

خلاء مذهبی به وجود آمده در جمهوری آذربایجان در سال های بعد از استقلال این کشور، زمان مناسبی برای تبلیغ و گسترش سایر ادیان و فرقه های نوظهور و جذب مخاطب از میان مردمی که هفتاد سال در کمال بی دینی به سر برده بودند، به شمار می رفت. مردمی که تشنه ی اظهار عقاید خود بودند، بعد از کسب آزادی شدیداً به دنبال فطرت بیدار خود حرکت کرده و همانند بیابانی خشک منتظر آب به سر می بردند.

از طرف دیگر، دولت مردان این جمهوری در سال های اولیه ی استقلال این کشور ضمن بی توجهی به عقاید و خواسته های دینی مردم، قانون اساسی خود را براساس دنیا گرایی(لاییک) و سکولاریسم تنظیم کردند. قانونی که در آن نه تنها به موضوع دین اسلام (دین اصلی مردم این کشور) و مذهب تشیع اشاره ای نشده بود بلکه به سایر ادیان و مذاهب و طریقت های مختلف اجازه می داد تا به راحتی در کشوری که مردمش در دوران سخت شوروی مراسمات مذهبی خود را زیر سخت گیرانه ترین شرایط انجام داده و دین و هویت خود را حفظ کرده بودند، عقاید و افکار پوچ و منحط خود را انتشار داده و آزادانه به گسترش و تبلیغ دین و فرقه ی خود مشغول باشند. از طرف دیگر، جنگ خانمان سوز قره باغ و اوضاع نابسامان سیاسی جمهوری آذربایجان در سال های آغازین کسب استقلال و هم چنین بحران چچن در حوزه ی قفقاز شمالی (در سال های بعد) فرصت مناسبی برای تبلیغ و گسترش مذاهب و فرقه های مختلف ازجمله وهابیت را در این جمهوری بوجود آورد. حضور مجاهدین افغانی با تفکرات وهابی در جنگ قره باغ و هم چنین استفاده از اراضی جمهوری آذربایجان به عنوان مسیر ارتباطی در بحران چچن موجب جلب توجه اغلب ساکنین شهرهای شمالی و شمال غرب این کشور که هم مرز با قفقاز شمالی می باشند، به فرقه ی وهابیت شد. اما یکی از مهم ترین عوامل رشد و گسترش این فرقه در جمهوری آذربایجان، ترس سیاست مداران غربی و صهیونیستی از علاقه ی مردم این کشور به اسلام و ایران و تنظیم سیاست های خود در جهت جلوگیری از این روند رو به رشد، محسوب می شود. بدین ترتیب، وهابیت برای رشد و گسترش در جمهوری آذربایجان ضمن برخورداری از منابع مالی این قدرت های استعمارگر، از دکترین مجرب این کشورها نیز برخوردار شدند.

صرف نظر از عواملی که موجبات نفوذ و رشد این فرقه ی ضاله را در جامعه ی بکر جمهوری آذربایجان فراهم آورد؛ مروری بر سال های نفوذ و فعالیت این فرقه ی نوظهور نشان می دهد که با نفوذ تدریجی این تفکر در سال های نخستین دهه ی 1990 موجب شد تا میسیونرهای این فرقه به طور جدی از اواخر جنگ قره باغ و در سال 1995 وارد جمهوری آذربایجان شده و از سال 1997 با محکم کردن پایگاه تبلیغی خود در این جمهوری اقدام به احداث مهم ترین مسجد خود یعنی مسجد ابوبکر در سال 1998 در یکی از مناطق شلوغ و پر رفت وآمد باکو کنند. این مسجد که با کمک مستقیم یکی از بنیادهای خیریه کویتی در باکو احداث شده بود، سرپرستی آن به فردی به نام “قامت سلیمان اف” که از دانش آموخته های عربستان محسوب می شد، واگذار گردید. مبلغان این فرقه بعد از این سال ها و با استفاده از فضای بکر دینی و مذهبی موجود در جمهوری آذربایجان اقدام به تخریب پنهانی سایر ادیان و مذاهب و به خصوص تشیع کردند. پیروان فرقه ی وهابیت با نقاب عدم ورود به صحنه ی سیاسی، رفته رفته فعالیت خود را در این جمهوری گسترش داده و به صورت سازمان یافته و ریشه‌ دار کار تبلیغی و شست ‌و شوی مغزها در این کشور رها یافته از کمونیسم را ادامه دادند به طوری که ادعا می شود در حال حاضر تعداد سلفی ها در جمهوری آذربایجان تقریباً به  ۵۰ هزار نفر می رسد.البته در سال های آغازین قرن بیستم، باتوجه به گسترش سریع این فرقه در آذربایجان؛ سایر طریقت های این فرقه نیز به موازات هم رشد و گسترش یافتند. چهار گروه اصلی این فرقه که امروزه نیزدر جمهوری آذربایجان فعال هستند عبارتند از : خوارج امروزی (جمعیت جهاد)، سلفی ها، جمعیت هجرت (تکفیر) و اخوان که هرکدام رئیس مذهب و شاخه های خاص خود را داشته و اصول و عقاید خاص خود را نیز به همراه دارند.

عمده زمینه های فعالیت وهابیون :

امروزه وهابیون آذری و پیروان این مذهب که تحت تاثیر حمایت های مستقیم مالی عربستان و سایر کشورهای عربی و با نام بنیادهای خیریه فعالیت می کنند با استقرار در اردوگاه های فراریان جنگی و نفوذ در سیستم آموزشی این کشور گرایش به این مذهب را به صورت گسترده تبلیغ می کنند. به طوری که به گزارش آینس پرس نتایج مطالعات در رابطه با مدارس نشان داده است که تأثیر جریان‌های افراطی دینی در میان شاگردان در حال گسترش می‌باشد. هم چنین، به نوشته ی روزنامه ی “نزوایسیمایا گازتا” چاپ مسکو، نیروهایی که سعی می کنند بنیادگرایی اسلامی در بدترین شکل های آن را در آذربایجان ترویج نمایند، خطرناک تر از همه می باشند. گذشته از این شواهد، این بنیادهای خیریه بعد از اتمام تحصیلات دانش آموزان آذری با پیشنهاد تحصیل رایگان به آن ها، ایشان را برای اعزام به کشور خود ترغیب کرده و زمینه را برای تبلیغ تفکرات خود بعد از بازگشت هموار می کنند که این امر به علاوه ی منابع مالی نامحدود به ترویج و گسترش جریانات اسلامی بنیادگرا در این کشور نیز کمک می کند.

البته یکی دیگر از روش های تبلیغی این فرقه ی شوم عربی – صهیونیستی، ازدواج مصلحتی می باشد. به طوری که پیروان فرقه ی ضاله ی وهابیت که برای تبلیغ عقاید و اندیشه‌های انحرافی خود به روسیه و کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق مانند جمهوری آذربایجان سفر می‌کنند، با نیت گسترش نسل وهابی ها، سیاست ازدواج مصلحتی با دختران بومی این مناطق را در پیش می گیرند که هدف از این ازدواج ضمن جذب دختران این کشورها به فرقه ی وهابیت؛ گسترش زاد و ولد می باشد تا آن جایی که پیش بینی می شود تا دو دهه ی آینده جمعیت این فرقه به سرعت افزایش یابد. امروزه از ۱۳۰۰ مسجد فعال شناخته شده در کل کشور آذربایجان، حدود ۱۵۰ مسجد (عمدتاً در شمال کشور و هم چنین در باکو و تعدادی نیز در سومقائیت) تحت نظارت وهابیون قرار دارند. ضمناً اگر به طور معمول افراد میان سال و مسن به مساجد معمولی می روند، جوانان ۲۰ الی ۳۰ و افرادی که حداکثر ۴۰ سال سن دارند، به مساجد وهابیون می روند.

امروزه علاوه بر باكو و سومقائیت در شهرهايي از قبيل قبا، قوسار، شکی، زاگاتالا، بالاکن و … كه اکثر مردم سني مذهب هستند، وهابي ها به شدت فعاليت مي نمايند. با مرور اخبار مربوط به جمهوري آذربايجان مي توان به نفوذ وهابي ها در بخش اقتصادی و تجاری، ادارات و حتي مراكز نظامي جمهوري آذربايجان پي برد. البته در این میان سهم بازار تجاری صدرک به مراتب بیش از سایرین می باشد. به طوری که اکثر تجار وهابی حاضر در این بازار که ضمن برخورداری از منابع مالی کلان به فعالیت های تجاری بزرگی نیز مشغول به کار هستند. بی تردید انجام چنین امور تجاری بدون انجام تبلیغات (هدف اصلی وهابیت) امری غیرممکن می باشد.اقدامات تبليغي در مساجد و مراكز آموزشي، فعالیت سازمان یافته و منظم در فضای سایبری و تنوع بسیار زیاد سایت های آذری مرتبط با وهابیت، حضور فعال در زمينه چاپ و توزيع كتاب، جذب طلاب علوم ديني و اعطاي بورس به متقاضيان و علاقه مندان تحصيل در دانشگاه هاي عربستان و برخي ديگر از كشورهاي عربي، برپايي كلاس هاي قرآن، انجام امور تجاري همراه با تبليغ وهابيت، ورود در برخي ادارات و مشاغل حساس از قبيل مراكز نظامي و نيز در اختيار گرفتن مشاغلي كه در ارتباط مستقيم با مردم می باشند، از جمله اقدامات جريان وهابيت در جمهوري آذربايجان است.

 حضور وهابیون آذری در سوریه :

تابستان سال 2013 شاهد اولین حرکت وهابیون شهر سومقائیت به منظور نمایش میزان نفوذ خود بود. به طوری که وهابیون این منطقه که درصدد ضبط مسجد جامع جدیدالاحداث سومقائیت برآمده بودند با حضور حداکثری خود در این مسجد سعی کردند تا آن را به طور کامل در قبضه ی کنترل خود قرار دهند، ولی به دنبال آن با حضور و فعالیت گسترده ی شیعیان این شهر، این اقدام آن ها با شکست مواجه شد. از طرف دیگر، انتشار یک فایل ویدئویی منتسب به وهابیون آذری که ضمن نمایش حضور رسمی خود در جنگ داخلی سوریه از دیگر هم کیشان خود دعوت به شرکت در این جنگ می کردند، مهر تأییدی بر نفوذ رو به رشد خود در جمهوری آذربایجان زده و هم چنین زنگ خطر را برای حاکمیت این کشور به صدا درآوردند. در این فایل ویدئویی فردی به نام ابویحیی الآذری با نام اصلی نجات که از وهابیون شهر سومقائیت بود خود را سرکرده ی این گروه نیز می نامید. مدتی بعد معلوم شد که اعزام این گروه از وهابیون از طریق یک کلوب ورزشی در شهر سومقائیت صورت گرفته است. البته در ماه های بعد و با افزایش حضور وهابیون آذری در سوریه مشخص شد که جوانان مستعد آذربایجانی از طریق یک شبکه ی پنهانی و از طریق کلوب های ورزشی، قهوه خانه ها و خانه های شخصی؛ جذب و از طریق ترکیه به سوریه اعزام می شوند. طبق اظهارات خانواده های برخی از این اشخاص؛ این افراد بعد از حضور در ترکیه در ویلاهای اطراف استانبول سازماندهی شده و بعد از گذراندن دوره های آموزش نظامی در مرزهای ترکیه و سوریه، در قالب جبهه النصره به جمع تروریست های سوری ملحق می شوند.

از طرف دیگر، بعد از حادثه ی درگیری مسلحانه ی 11 اکتبر2013 در سومقائیت و بازداشت بیش از 15 تن و زخمی شدن تعدادی دیگر، به طور رسمی اعلام شد که این درگیری بین جماعت خوارج و سلفی های ساکن در شهر سومقائیت روی داده بود. این خبر و به دنبال آن خبر بازداشت چند تن دیگر از اعضاء گروه های تندرو در شهرهای قبا و قوسار؛ سازمان های امنیتی جمهوری آذربایجان را برآن داشت تا به طور سازمان یافته و حساب شده بر روی خطر امنیتی جدیدی به نام جریان افراط گرای وهابیت کار کنند.البته پیش از این نیز خبر کشته شدن یک مأمور ام تی ان (وزارت امنیت ملی جمهوری آذربایجان) در گنجه، حوادث زاگاتالا و بالاکن و طرح ترور الهام علی اف در زمان برگزاری یوروویژن از سوی وهابیون نیز از جمله مواردی است که می تواند بیانگر میزان خطرات ناشی از حضور و فعالیت این فرقه های نوظهور در جمهوری آذربایجان قلمداد گردد. گذشته از این، انتشار پیام ترور حاجی شاهین حسنلی و هم چنین، صدور پیام های تهدیدآمیز از سوی گروه”برادران جنگل” و “جیش الله” که هردوی این گروه ها از شاخه های نظامی و افراط گرای وهابیت در جمهوری آذربایجان محسوب می شوند، نمونه ای دیگری از فعالیت های پنهانی و گسترده ی جریان وهابیت در این جمهوری می باشد.

آغاز سال 2014 برای جمهوری آذربایجان حاکی از افزایش اخبار به هلاکت رسیدن تعداد زیادی از افراطیون وهابی این کشور در سوریه بود. به طوری که فقط در ماه ژانویه ی سال 2014 خبر کشته شدن بیش از 20 تن از اتباع آذری در شبکه های اجتماعی و سایت های وابسته به گروه های مخالف در سوریه منتشر شد. اکثر این گروه های تندرو که در قالب تروریست های جبهه النصره وارد عمل شده بودند، در درگیری های بین گروه تروریستی داعش و جبهه ی النصره به هلاکت رسیده بودند. لازم به ذکر است، طبق آخرین آمارهای منتشر شده هم اکنون بیش از 100 نفر از اتباع جمهوری آذربایجان که در قالب گروه های مخالف با دولت مرکزی سوریه در حال جنگیدن بودند، به هلاکت رسیده اند. هم چنین، اخبار و آمارهای پراکنده حاکی از آن است که بیش از 400 نفر از اتباع این جمهوری (مشتمل بر وهابیون، تکفیری ها و خوارج) در قالب همین گروه تروریستی در حال جنگ در سوریه می باشند.

نتیجه گیری :

وهابیت هنگام آغاز فعالیت خود در جمهوری آذربایجان، خود را مطیع و حامی سیاست های نظام حاکم معرفی می کرد و با تعریف و تمجید از حاکمیت این کشور، ضمن اصرار و استمرار امور تبلیغاتی خود، پیروان خود را افزایش می داد که پس از تقویت موقعیت خود، خطری برای ثبات و امنیت این کشور به شمار می رود و این دقیقاً همان روندی است که در سایر کشورها پیش از این تجربه شده است.نتایج یک نظرسنجی انجام گرفته توسط مرکز مطالعات استراتژیک وابسته به نهاد ریاست جمهوری آذربایجان نشان می دهد که تعداد وهابیون در آذربایجان به شدت افزایش یافته است و این در حالی که هنگام کسب استقلال آذربایجان، وهابیت در این کشور وجود نداشته است.تأملی در سیاست های 10 ساله ی حزب حاکم، حاکی از دشمن تراشی حاکمیت جمهوری آذربایجان از میان قشری می باشد که می توان آن را به عنوان بزرگ ترین حامیان استقلال و امنیت کشور به حساب آورد. اندکی مقایسه در عملکرد پیروان وهابیت و هم چنین پیروان مذهب تشیع در جمهوری آذربایجان نشانگر وجود تفکرات متضاد در مسیر دفاع از آرمان های بلند کشور و ارزش های ملی و معنوی وابسته به آن در صحنه های مختلف می باشد. وهابیتی که هیچ نقشی در استقلال جمهوری آذربایجان نداشته به هیچ وجه حفظ این استقلال برای آن از اهمیت برخوردار نیست و حاصل آن نیز کشته شدن پیروان این فرقه در کشوری ثالث و در راه آرمان های سایر کشورهای استعمارگر می باشد.

این در حالی است که شیعیان جمهوری آذربایجان که مهم ترین نقش را در راه کسب استقلال و دفاع از ارزش های ملی و معنوی کشور خود داشته و در طول جنگ قره باغ نیز بزرگ ترین جان فشانی ها را از خود نشان داده و بزرگ مردانی هم چون شهید مبارز ابراهیم اف و یا شهید فرید احمداف را تقدیم وطن خود کرده است، متأسفانه امروزه زیر سخت ترین فشارهای امنیتی قرار گرفته و برخلاف وهابیت و گروه های افراط گرا که آزادانه به تبلیغ تفکرات باطل خود و رادیکالیزم دینی می پردازند، با تعطیلی مدارس دینی خود در نارداران، نفت چالا، ماسالی، جلیل آباد و. . . مواجه شده و بزرگ ترین ضربه ها را از نظام حاکم جمهوری آذربایجان با حبس بیش از 150 نفر از علما و دینداران فعال و تحمیل بدترین ممنوعیت ها برای این قشر بزرگ جامعه مواجه شده اند. مردمانی که دغدغه ی دین و وطن دارند هم اکنون باید در گوشه گوشه ی زندان های کشور خود با اتهامات واهی دوران محکومیت های سفارشی خود را سپری کنند. نتیجه ی سیاست اسلام زدایی، جلوگیری از فعالیت مدارس دینی، ممنوعیت چاپ، فروش و انتشار کتب مذهبی و حبس و یا ایجاد محدودیت برای علما چیزی جز این نیست.

بی تردید، ادامه ی روند فعلی می تواند به عنوان یکی از بزرگ ترین تهدیدات امنیتی برای جمهوری آذربایجان محسوب شده و حتی استقلال این کشور را نیز به چالش بکشاند. از طرف دیگر، تجربه نشان داده است که هرگونه برخورد امنیتی با چنین تهدیداتی که منشا ایدئولوژیکی دارند، نتایج مقطعی داشته و موجب وخامت اوضاع و تحریک هرچه بیش تر سایر پیروان این گروه های تندرو برای مقابله به مثل با حاکمیت می شود. به نظر می رسد، به ترین و ساده ترین راه مبارزه با چنین تهدیدات، بازگشت به هویت اصلی خود و برپایی کرسی های آزاد اندیشی دینی در حوزه تشیع و گسترش آن در مقاطع مختلف تحصیلی می باشد که در این میان علما و متخصصین دین نقش و جایگاه ویژه ای خواهند داشت.

واحد پژوهش مرکز فرهنگی قفقاز

منبع: رسانه های آذری