در روزهاي گذشته اخباري در مورد ارائه پيشنهاد جديدي از سوي روسيه در مورد فروش سامانه دفاع هوايي اس-۳۰۰ به ايران منتشر شده است. مطابق با اين خبرها كه گزارش خبرگزاري ريانووستي منشا اصلي آن بوده است روسيه به ايران پيشنهاد كرده است در صورت صرف نظر كردن از پيگيري شكايت خود به ديوان بين‌المللي دادگستري، يك سامانه مشابه و از خانواده سيستم‌هاي اس-۳۰۰ يعني S-۳۰۰VM با نام Antey-۲۵۰۰ و كد ناتوي SA-۲۳ Gladiator\Giant را به عنوان جايگزين تحويل دهد.
ايران در سال ۲۰۰۷ در قراردادي به مبلغ احتمالا ۹۰۰ ميليون دلار براي خريد ۶ واحد سامانه اس-۳۰۰ از مدل PMU-۱ نسخه با كد ناتوي SA-۲۰ Gargoyle را به روسيه سفارش داد. اين نسخه از سامانه اس-۳۰۰ نسخه ارتقا يافته‌تري از سامانه اس-۳۰۰ اوليه با كد ناتوي SA-۱۰ Grumbleاست. به نظر مي‌آيد مذاكره براي انعقاد اين قرارداد از سال‌ها قبل در خفا در حال انجام بوده و ايران مبلغ مورد نظر را در سال ۲۰۰۷ يكجا به روسيه تحويل داده است. روسيه در تحويل اس-۳۰۰ به ايران دست به وقت كشي بسيار زد تا اينكه سرانجام به دنبال تصويب قطعنامه ۱۹۲۹ شوراي امنيت در منع فروش سلاح به ايران، رئيس‌جمهوري وقت روسيه، دميتري مدودف فرمان منع تحويل اس-۳۰۰ و ساير اقلام تسليحاتي را به ايران صادر كرد. از آن پس ايران تصميم به شكايت از روسيه گرفت و اعلام نمود روسيه يا بايد اس-۳۰۰ سفارش شده را تحويل دهد يا آنكه مبلغ هزينه شده از جانب ايران، هزينه‌هاي دير كرد و لغو قرارداد از جانب روسيه و خسارت‌هاي وارده بر ايران را تامين كند. مطابق گزارش‌ها ايران تقاضاي ۴ ميليارد دلار غرامت از روسيه كرده است. ظاهرا شكايت‌ها و پيگيري‌هاي ايران به قدر كافي از جانب روسيه جدي گرفته شده است كه روسيه وارد مذاكره با ايران شده است تا سران تهران را از پيگيري شكايتشان و دريافت خسارت منصرف كند.
نخستين راهكار مسكو منصرف ساختن تهران از طريق توجه دادن حاكمان تهران به تبعات سياسي رويارويي با روسيه و از دست دادن حمايت مسكو در مقابله با آمريكا بود. ظاهرا اين تهديد چندان كارگر نيافتاد زيرا روسيه تاكنون در هيچ موردي حمايت سياسي و ديپلماتيك از ايران به عمل نياورده، در حالي كه با حق وتوي خود مانع تصويب قطعنامه در شوراي‌امنيت ضد سوريه شد از اقدام مشابه در مورد ايران خودداري كرده است. مقامات تهران نيك مي‌دانند كه روسيه نه اراده، نه توان و نه قصد مقابله با اقدامات خصمانه غرب ضد خود را دارد. گام دوم روسيه پيشنهاد فروش سامانه‌هاي پدافندي جايگزين به ايران بوده است. روسيه پيشنهاد فروش تعداد بيشتري سامانه پدافند هوايي تور ام-يك را به ايران داده است. اين سامانه برد متوسط تا كوتاه دارد و كارايي بسيار كمتري از سامانه اس۳۰۰ داراست و توان درگيري با اهداف در سطوح پروازي بالا را ندارد و بيشتر مناسب درگيري با موشك‌هاي كروز و اهداف پروازي در فاصله متوسط است. ايران از اين سامانه به تعداد كافي در سال ۲۰۰۶ دريافت كرده است. ظاهرا روسيه پيشنهاد تحويل نسخه پيشرفته‌تر اين سامانه يعني تور ام-۲ را هم داده است كه چندان مورد توجه ايران قرار نگرفته زيرا صرفا گونه پيشرفته‌تر تور-ام يك است و نمي‌تواند جاي خالي اس-۳۰۰ را پر كند.
تازه‌ترين پيشنهاد روسيه تحويل S-۳۰۰VM به ايران است. ايالات‌متحده در گام‌هاي نخست به شدت با اين اقدام روسيه مخالفت كرده است اما گويا لحن تند آمريكا اندكي فرونشسته و به روسيه اعلام كرده است در صورت اين كار تنها «خود دولت روسيه» مسئول نقض احتمالي قطعنامه ۱۹۲۹ شوراي امنيت است. به نظر مي‌آيد اين موضع به معني چراغ سبزي به روسيه است تا مسكو از پيگيري شكايت توسط ايران و پرداخت اصل مبلغ قرارداد و خسارت‌هاي مترتب بر آن معاف شود. با اين حال ايران از اين پيشنهاد روسيه استقبال نكرده است. محمود رضا سجادي، سفير ايران در مسكو با اين پيشنهاد تحويل S-۳۰۰VM به جاي نسخه PMU-۱ مخالفت نموده است. توجهي به جزئيات تكنيكي اين دو نوع متفاوت از سامانه اس ۳۰۰ مي‌تواند به خوبي اين مسئله را توضيح دهد كه چرا روسيه و آمريكا راضي به انتقال آن به ايران شده‌اند و چرا ايران با دريافت آن به جاي نسخه S-۳۰۰ PMU-۱ مخالف است.
تفاوت S-۳۰۰ PMU-۱ و S-۳۰۰VM
در ميان خانواده بزرگ موشك‌هاي پدافند هوايي اس-۳۰۰ دو نوع ذكر شده در بالا نسخه‌هاي پيشرفته‌تر دو سامانه اوليه در خانواده اس-۳۰۰ هستند. سامانه‌اي كه زمان به كارگيري نوع اوليه آن با نام ناتوي سام-۱۰ گرومبل به ۱۹۷۸ باز مي‌گردد. به دنبال توسعه انقلابي فن‌آوري جنگ الكترونيك و تسليحاتي همچون موشك‌هاي ضدرادار از سوي آمريكا و ساير ارتش‌هاي غربي همچون فرانسه، اسرائيل و بريتانيا روسيه ناگزير از ايجاد تحولي جدي در طراحي و توسعه سيستم‌هاي پدافند هوايي خود گرديد. نابودي برق آساي پدافند هوايي سوريه در نبرد دره بقاع در ۱۹۸۲، ناكارآمدي سامانه‌هاي پدافند هوايي ليبي در درگيري با آمريكا در دهه ۱۹۸۰ و مهم‌تر از همه نابودي پدافند هوايي عراق در جنگ ۱۹۹۱ براي روس‌ها تنها يك نتيجه داشت: تنها دست زدن به يك انقلاب فن آورانه مي‌تواند شانسي براي ادامه حيات پدافند هوايي در جنگ‌هاي آينده پديد آورد. براي روس‌ها افزايش برد موشك‌ها، متحرك‌سازي هر چه بيشتر سامانه‌ها و جابه جايي آن، كاهش حداكثري زمان استقرار، كشف هدف و آتش به سوي آن، استفاده از موشك‌هاي داراي قابليت شليك كن و فراموش كن (Fire and Forget) كه بي‌نياز از هدايت از زمين پس از شليك هستند، افزايش بقا و مقاومت در برابر اقدامات الكترونيك و پارازيت، بهره جستن از رادارهاي پسيو كه سيگنالي از خود ساطع نمي‌كنند و توسط هواپيماي دشمن كشف نمي‌شوند و افزايش قابليت رادارها از نظر توان تفكيك، حداكثرسازي سطوح ارتفاع تحت پوشش و توان پس‌نگري راهكارهاي پگيري شده در توسعه سيستم‌هاي پدافند هوايي جديد بود.
مطابق با برخي برآوردها و ادعاهاي مطرح شده از سوي منابع نظامي اس ۳۰۰ نسخه PMU-۱ كه با نام ناتوي سام-۲۰ گارگويل شناخته مي‌شود توان رهگيري همزمان ۱۰۰ هدف در جهت‌هاي مختلف و درگيري همزمان با ۱۲ هدف را دارد. زمان آمادگي آن براي عملياتي شدن تنها ۵ دقيقه است كه در قياس با سامانه آمريكايي پاتريوت كه به ساعت‌ها وقت نياز دارد برتري قابل ملاحظه‌اي دارد. مطابق برخي ادعاها رادار آن توان رهگيري اشيايي به ابعاد يك توپ تنيس را از ارتفاع يك متري تا ارتفاع بيش از سي كيلومتري از سطح زمين دارد. برد رادار رهگير آن دقيقا اعلام نشده (شايد به سبب رعايت اختفا) اما موشك‌هاي اين نسخه داراي بردي برابر با ۱۹۵ كيلومتر هستند و اين به معناي آن است كه محدوده غير ممكن براي فرار آن (No Escape Zone) با توجه به سرعت محير العقول و باور نكردني ۱۷۰۰ متر بر ثانيه (بيش از ۵ برابر سرعت صوت!!) چيزي بيش از ۱۲۰ كيلومتر براي جنگنده‌هاي بسيار سريع است. اين مسئله به اين معني است كه امكان شليك موشك ضدرادار به سوي آن بسيار دشوار است. روسيه اين نسخه از اس-۳۰۰ را بيشتر براي مقابله با جنگنده بمب افكن‌ها طراحي كرده است هرچند مي‌تواند با توان بالايي ضد هواپيماهاي بدون سرنشين و موشك‌هاي كروز به كار رود.
براي دفاع در مقابل موشك‌هاي كروز و بالستيك روسيه نخست مدلي از اس ۳۰۰ با نام آنتي ۳۰۰ و با كد ناتوي سام-۱۲ جيانت را توسعه داد كه نسخه آنتي ۲۵۰۰ با كد ناتوي سام-۲۳ گلادياتور مدل توسعه يافته آن است. اين نسخه در اصل براي مقابله با تهديدات موشكي كروز و بالستيك طراحي شده است و هرچند توان درگيري با هواپيماهاي جنگنده بمب افكن را دارد اما در اصل براي اين منظور طراحي نشده است. مسئله ديگر به دو نوع تير موشك به كار رفته در اين سامانه مربوط است. جيانت و گلادياتور نام دو نوع تير موشك به كار رفته در آنهاست كه در جيانت برد موشك ۱۰۰ كيلومتر و در گلادياتور برد موشك ۲۰۰ كيلومتر است. نسخه‌اي كه روسيه اخيرا از اين سامانه به ونزوئلا فروخته است نوع دوم با برد دويست كيلومتر است. روسيه خود از نسخه پيشرفته‌تري با نام v-۴ استفاده مي‌كند كه بردي برابر با ۳۰۰ كيلومتر دارد. به هر رو در مقام مقايسه مي‌توان گفت سام-۲۳ در نقشي متفاوت و تواني بسيار محدودتر از سامانه سام-۲۰ عمل مي‌كند و با آنچه ايران به دنبال آن است فرسنگ‌ها فاصله دارد.
نيازهاي ايران و آينده قرار داد اس-۳۰۰
توجهي به نيازمندي‌هاي دفاعي ايران نشان مي‌دهد كه پيشنهاد روسيه براي فروش اس-۳۰۰ نسخه VM يك فريب بزرگ و يك كلاه‌برداري است. دولت روسيه براي گريز از پيامدهاي احتمالي پيگيري شكايت ايران ناگزير از ارائه اين پيشنهاد است. آمريكا با وقوف بر اين نكته كه نسخه VM خطرات بسيار كمتري نسبت به نسخه PMU-۱ دارد علي‌رغم نارضايتي انتقال سيستم VM را به ايران مجاز خواهد داشت. اصلي‌ترين تهديدي كه ايران با آن روبروست خطر حملات هوايي با هواپيماهاي جنگنده و بمب افكن‌هاي سنگين است و براي مقابله با اين خطر (چه از جانب آمريكا و چه از جانب اسرائيل) نسخه PMU-۱ بهترين ابزار دفاعي را در اختيار ايران قرار خواهد داد. خطر حمله با موشك‌هاي كروز با توجه به سرهاي جنگي كوچكتر و سبك‌تر آنها (بين ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ كيلوگرم) براي تاسيسات زيرزميني هسته‌اي ايران كمتر است. به علاوه مطابق با برخي اخبار نظامي، ايران با به كارگيري حجم عظيمي از سيستم‌هاي مختل كننده امواج ماهواره‌اي مي‌تواند سيستم كنترل اين موشك‌ها را مختل كند. تهديد اصلي ايران از ناحيه هواپيماهايي مانند اف-۲۲، اف-۱۵، اف-۱۶ و بمب افكن‌هايي مانند بي-۱، بي-۲ و بي-۵۲ است. اس-۳۰۰ نسخه PMU-۱ يك سيستم نفوذناپذير نيست. مطابق با برخي تحليل‌هاي نظامي هواپيماهاي رادارگريزي مانند اف-۲۲، اف-۳۵ و بي-۲ مي‌توانند از تور پيشرفته‌ترين نسخه‌هاي اس-۳۰۰ عبور كنند. با اين حال هواپيماهاي غير رادارگريز به شدت در برابر اس-۳۰۰ آسيب‌پذير باقي خواهند ماند. به ويژه اسرائيل كه اكنون هواپيماي رادارگريزي در اختيار ندارد از اين بابت به شدت احساس نگراني مي‌كند. اگر جنگنده بمب افكن‌هاي رادارگريزي مانند اف-۲۲ بخواهند علاوه بر دهليزهاي داخلي خود، در آويزگاه‌هاي خارجي‌شان سلاح يا مخازن سوخت خارجي حمل كنند به ميزان زيادي رادارگريزي خود را از دست مي‌دهند و با خطر روبه رو خواهند شد. پرواز هواپيماي سوخت رسان در نزديكي مرزهاي ايران هم در طول عمليات بسيار پر خطر است زيرا به سبب مقطع بزرگ راداري و نيز برد بلند اس-۳۰۰ PMU-۱ ممكن است به راحتي هدف قرار بگيرد. مهمات بسيار قدرتمندي كه براي حمله به تاسسيات زيرزميني ايران ساخته شده است تنها از سوي هواپيماهاي بي-۲ قابل پرتاب است. در صورتي كه بمب افكن‌هاي بي-۲ هم بخواهند به صورت بدون اسكورت راهي بمباران ايران شوند در صورت رهگيري از سوي پدافند هوايي ايران، با به پرواز در آوردن بسيار سريع چند فروند هواپيماي شكاري، به احتمال بسيار به دام خواهند افتاد. از همين روست كه دست يابي به اس-۳۰۰ PMU-۱ براي ايران گزينه‌اي راهبردي است و به همين ميزان، ممانعت از دست‌يابي ايران به آن براي ايالات متحده و اسرائيل داراي اهميت است.
نويسنده: امين پرتو، دانشجوي دكتري علوم سياسي دانشگاه تهران
