برآورد پویایی محیط سیاسی جنبش اسلامی آذربایجان / رحمت اله فلاح

چکیده

جمهوری آذربایجان از نظر ژئوپولیتیکی مهم‌ترین کشور قفقاز جنوبی است. این کشور مسلمان به رغم هفتاد سال سلطه نظام الحادی کمونیسم شوروی، دین اسلام را به عنوان مهم‌ترین عنصر هویتی خویش حفظ کرده است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال آذربایجان، شرایطی برای تبدیل اندیشه اسلام گرایی به جریان سیاسی اسلام گرا فراهم شد. در این میان، جریان‌های اسلام گرای سنّی در مسیر بنیادگرایی و رادیکالیسم گام نهادند، اما اکثریت ۷۵ درصدی شیعی ضمن دوری از رادیکالیسم دینی و تأکید بر ” معاصر بودن ” توانستند در فضای سیاسی آذربایجان کنش گری مؤثر شوند.

این مقاله ضمن پرهیز از مطالب تاریخی ـ توصیفی، به تشریح شرایط و عواملی می‌پردازد که به صورت مستقیم نقش و تأثیری تعیین کننده بر محیط سیاسی جریان‌های اسلام گرای شیعی دارند و در پایان اشاره ای به وضعیت مورد انتظار خواهند داشت.

مقدمه

جمهوری آذربایجان با ۸۶۶۰۰  کیلومتر مربع وسعت مهم‌ترین کشور قفقاز جنوبی است. این جمهوری علاوه بر جایگاه ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی، دارای منابع غنی نفت و گاز است. جمعیت آن بالغ بر ۹ میلیون نفر است که حدود ۹۱ درصد ترک‌های آذری هستند.[۲]مسلمانان ۹۳ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند که از این تعداد ۷۵ ـ ۷۰ درصد شیعه و بقیه سنی مذهب اند. دین اسلام محوری‌ترین عنصر هویتی ملت آذربایجان است. با اینکه آذربایجانی‌ها هفتاد سال در حاکمیت الحادی روس‌ها با رویه های مختلفِ همانند سازی مواجه شدند، همواره بر مسلمان بودن خویش تأکید داشته و دست کم در رفتارهای اجتماعی پای بندی خویش را نشان داده‌اند. [۳] رشد مساجد از ۱۶ باب در سال ۱۹۷۶ به ۲۰۰ باب در سال ۱۹۹۱ و ۱۸۰۰ باب در سال ۲۰۱۰، یکی از شاخص‌های معتبر در ارزیابی جایگاه اسلام در جامعه آذربایجان است. با این حال، جریان‌های اسلام گرا در جمهوری آذربایجان هنوز در بستری طبیعی و منطقی شکل نگرفته‌اند و همواره با محیط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خویش درگیرند. جریان‌های اسلامی جمهوری آذربایجان (سنی یا شیعه) هنوز نتوانسته اند الگویی از مناسبات سیاسی را به نمایش گذارند که ارزش‌های اسلامی با اولویت‌های ملی هماهنگی یابد. به همین علت، بسیاری از ناظران داخلی و خارجی جریان‌های اسلامی آذربایجان را پدیده ای خارج از فضای هویتی آذربایجان تفسیر می‌کنند. در حالی که واقعیت قضیه این نیست. برای نمونه، جریان‌های اسلامی سنی مذهب آذربایجان، با اینکه در ظاهر چهره سلفی‌های وهابیت به خود گرفته‌اند، در عمل رادیکالیسم را پیشه کرده‌اند و بخشی از آن‌ها دست به اقدامات تروریستی به عنوان راهبرد مبارزاتی و حتی فعالیت سیاسی می‌زنند. این رویکرد نه تنها به انزوای عمومی آن‌ها انجامیده است، بلکه «مردم آذربایجان» آن را در تضاد با مبانی معرفتی خویش از دین اسلام یافته‌اند. البته علل این گونه رویکرد در محیط سیاسی جریان‌های اسلامی سنی قابل درک است، ولی این مقاله درصدد تحلیل محیط سیاسی جریان‌های اسلام گرای شیعی است، از این رو، از ورود به آن خودداری می‌کند.

مقاله حاضر به بررسی وضعیت نیروهای اسلام گرای آذربایجان و تحلیل شرایط و عوامل صحنه خواهد پرداخت و سرانجام چشم انداز آینده جریان‌های اسلام گرا و وضعیت مورد انتظار را ترسیم خواهد کرد.

طیف‌‌های اسلام گرای شیعی

در برآورد کارشناسانه از فضای عمومی جریان‌های اسلام گرا در جامعه آذربایجان سه طیف بین مسلمانان این جمهوری دیده می‌شود. طیفی از آن‌ها نتیجۀ سیاست یکسان سازی دوران حاکمیت روس‌ها، به دین بی اعتنا هستند (حدود ۲۰ درصد) طیف بزرگی از آن‌ها دین اسلام را به عنوان مهم‌ترین عنصر هویتی خود پذیرفته‌اند و سعی دارند جلوه‌هایی از آیین‌های اسلامی را در مناسبات اجتماعی و فرهنگی خود به نمایش بگذارند. این طیف، اسلام را در چارچوب مسائل اجتماعی ـ فرهنگی می‌پذیرند و علاقه ای به سیاسی شدن نشان نمی‌دهند (حدود ۶۵ درصد). طیف سوم از مسلمانان مایل به سیاسی کردن هویت اسلامی خویش اند و از اوایل استقلال، بخشی از آن‌ها کنش سیاسی خود را به سیاسی کردن اعتقادات اسلامی معطوف کرده‌اند. (حدود ۱۵ ـ ۱۰ درصد پتانسیل گرایش سوم است) حزب اسلام جمهوری آذربایجان کانون اصلی گرایش سوم محسوب می‌شود. این حزب در سال ۱۹۹۲ مجوز فعالیت گرفت، اما دولت در سال ۱۹۹۶ مجوز آن را لغو کرد. با اینکه حزب اسلام اجازه قانونی برای فعالیت‌های انتخاباتی ندارد، همواره در عرصه عمومی جامعه فعال بوده است. از طرفی، ده‌ها نهاد مدنی اسلام گرا به صورت شبکه ای، بخشی از اهداف آن حزب را دنبال می‌کنند. رهبر حزب اسلام در حال حاضر دکتر محسن صمداف (دانش آموختۀ ایران) است. جغرافیای فعالیت حزب نیط بیشتر در شهرستان نارداران ( ۲۵ کیلومتری شهر باکو) و بخش‌هایی از مناطق جنوب جمهوری آذربایجان است. از شخصیت‌های مؤثر و نسل جدید نخبگان اسلام گرا، حاج ایلقار ابراهیم اوغلو (تحصیل کرده فلسفه اسلامی در حوزه علمیه قم) است که رئیس نهاد مدنی با عنوان «آزادی وجدان و ارزش‌های دینی» است. وی به علت فعالیت و مطالعه درباره حقوق بشر و عضویت در نهادهای حقوق بشر غرب شخصیتی شناخته شده برای نهادهای بین‌المللی و غربی است.

کار ویژه حزب اسلام و سایر جریان‌های اسلام گرای شیعی در سال‌های اخیر، تبلیغ اندیشه های اسلامی، توسعه مساجد، سازماندهی هیأت های مذهبی در کشور، برگزاری راهپیمایی روز قدس، برگزاری عزاداری‌های مربوط به محرم و صفر، برگزاری کنفرانس در مورد مسائل جهان اسلام به خصوص در مورد فلسطین، مخالفت با توسعه روابط رژیم صهیونیستی با جمهوری آذربایجان، مقابله با جریان‌های ضد شیعی، حمایت از مواضع منطقه ای و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مخالفت با حضور ناتو و کشورهای بیگانه در آذربایجان، انتقاد از سیاست‌ها و برنامه های ضد دینی حاکمیت و … بوده است.[۴] اهداف کلان جریان‌های اسلام گرای شیعی در آذربایجان ایجاد دگرگونی اساسی در ساختار نظام سیاسی سکولار و ایجاد بسترهای لازم برای ورود نیروهای اسلام گرا به دایره مدیریتی کشور است. البته در اهداف عینی و عملیاتی بین حزب اسلام با برخی جریان‌های اسلام گرا وحدت رویه و رویکرد وجود ندارد. حزب اسلام بیشتر رویکرد منطقه با کلیت حاکمیت را در پیش گرفته است، ولی جریان‌های اسلامی دیگر، به خصوص نوگراها، در پی ایجاد بسترهای لازم برای مشارکت سیاسی هستند. سرعت و تأثیر گذاری جریان‌های اسلام گرای شیعی در سال‌های اخیر بیشتر شده است و حزب اسلام و سایر احزاب و نهادهای مدنی دینی همسو در سال‌های ۲۰۱۱ ـ ۲۰۱۰ توانسته اند چندین رفتار و کنش اجتماعی ـ سیاسی مؤثر از خود نشان دهند که یکی از آخرین موارد تظاهرات در مورد قانون ممنوعیت حجاب بود که حدود دو هزار نفر در آن شرکت کردند.

ارتباطات حزب اسلام و برخی احزاب همسو و نهادهای مدنی اسلام گرای شیعی با جمهوری اسلامی ایران است. به همین علت، اکثر اتهامات وارد شده به این حزب، همکاری سازمانی با ایران است. این حزب تاکنن نتوانسته است رفتاری مستقل از خود نشان دهد و تکرار مواضع رسمی جمهوری اسلامی ایران، بر نوع مناسبات اجتماعی و سیاسی آن تأثیر گذاشته است.

شرایط و محیط کنش‌گری جریان‌های اسلام‌گرای شیعی

جریان‌های اسلام گرای شیعی آذربایجان ویژگی و مختصات خاصی دارند که در ذیل به مهم‌ترین آن‌ها پرداخته می‌شود:

۱ ـ فرهنگ سیاسی لائیک : این فرهنگ که در دوران تسلط هفتاد ساله کمونیست‌ها بر آذربایجان تحمیل شده است، تأثیر منفی در حوزه تسری فرهنگ اسلامی در این کشور دارد. پس از فروپاشی شوروی هم آذری‌ها برای حفظ استقلال فرهنگی خویش در مقابل ایران، هواداری از ارزش‌های غرب را در دستور کار خود قرار دادند.

۲ ـ گفتمان مسلط ناسیونالیسم آذری : ملی گرایی (ناسیونالیسم) در کشورها عموماً به یکی از دو شکل ملی گرایی مدنی یا ملی گرایی قومی انجام می‌گیرد. ملی گرایی نوع اول ارزش‌های مشترک بین تمام اقوام ساکن کشورها را مدنظر دارد و از هویت تمام اقوام حمایت می‌کند، ولی ملی گرایی قومی، حاکمیت را در دست یک قوم متمرکز می‌سازد و سایر اقوام در موقعیت ضعیف قرار می‌گیرند. در جمهوری آذربایجان، ناسیونالیسم آذری گفتمان غالب و مورد حمایت دولت و اکثریت ملت جمهوری آذربایجان است. در این گفتمان چندان به مباحث مذهبی توجه نمی‌شود. فقط دین اسلام را بخشی از هویت ترکی ـ آذری خویش تفسیر می‌کنند و می‌پذیرند. این گفتمان هویتی با توجه به تأثیرات ژرف برون مرزی، بخشی از فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مناطق قومی جمهوری اسلامی ایران را هم متأثر می‌سازد که باعث به چالش کشیدن جریان‌های اسلامی شیعه در این کشور می‌شود.

۳ ـ بحران قره‌باغ : بحران قره‌باغ و اشغال ۲۰ درصد از اراضی جمهوری آذربایجان به عنوان عنصری جدی در شرایط صحنه جریان‌های اسلام گرا نقشی دوگانه دارد : از یک سو، ملت مسلمان آذربایجان، حمایت‌های دنیای مسیحی و در رأس آن روسیه، آمریکا و فرانسه از مواضع ارمنستان را درک می‌کند. این عامل باعث تقویت مواضع جریان‌های اسلامی می‌شود که راهبرد ضد آمریکایی دارند. [۵] از سوی دیگر، روابط جمهوری اسلامی ایران با ارمنستان و انتقادها و تبلیغات‌هایی که جامعه آذری به خصوص بخش سکولار جامعه به این روابط دارد، مواضع و موقعیت جریان‌های اسلام گرای شیعی را دچار چالش می‌سازد.

۴ ـ نوع روابط با جمهوری اسلامی ایران : تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بین شیعیان جمهوری آذربایجان قابل توجه است. شکل گیری جریان‌های اسلام گرای شیعی مستقیماً متأثر از فضای انقلاب اسلامی بوده است. به همین علت، ایران به حمایت جدی از جریان‌های اسلام گرا پرداخته است و از طرفی آن‌ها هم ارتباط خود را با جمهوری اسلامی پنهان نکرده اند.

نوع روابط ایران با جریان‌های اسلامی شیعی تقریباً کارکرد و پیامی دوگانه دارد : حمایت ایران از جریان‌های اسلام گرا موجب تقویت آن‌ها می‌شود، در عین حال، این روابط باعث شده است جریان‌های اسلام گرا بیشتر تحت فشار حاکمیت و افکار عمومی قرار گیرند، و جریانی غیر بومی تلقی شوند.

۵ ـ فقدان کادرهای سیاسی مجرب، قوی و ملی : جریان‌های اسلام گرا هنوز موفق نشده اند شخصیت‌هایی با تجربه سیاسی و دارای وزن ملی در خود پرورش دهند. بیشتر پیشروان و رهبران جریان اسلام گرای شیعی جایگاه سیاسی مقبولی در جامعه آذربایجان ندارند. به همین علت در موضع‌گیری‌هایشان نمی‌توانند معادلات ملی و منطقه ای را تشخیص دهند و در فضای سیاسی حرفه ای، قابلیت آن‌ها به مراتب کاهش می‌یابد.

۶ ـ ناحیه ای و منطقه ای بودن حوزه فعالیت اسلام‌گراهای شیعی : جغرافیای فعالیت اکثر جریان‌های اسلام گرای شیعی در جمهوری آذربایجان، شهرستان نارداران و روستاهای جنوبی هم مرز ایران است. با توجه به اینکه در نارداران زیارتگاهی هم وجود دارد، مردم این روستا از دوره شوروی، گرایش تند اسلام گرایی دارند.[۶]  شهرستان نارداران که در ۲۵ کیلومتری باکو واقع شده سال‌هاست رفتار چالشی با جمهوری آذربایجان   پیدا کرده است. ریش سفیدان این شهرستان، فضای تنش با حکومت را مدیریت می‌کنند. این مسأله در شرایط صحنه جریان‌های اسلام گرا دو کارکرد دارد : از یک سو، در شهرستانی کوچک (در آذربایجان روستای نارداران می‌گویند) محصورند و مناسبات سیاسی و اجتماعی‌شان در قالب ادبیات سنتی ظهور و بروز می‌کند (ریش سفیدان نارداران) و گفتمان سنتی آن‌ها قابلیت رقابت با سایر گفتمان‌ها را در فضای سیاسی آذربایجان ندارد. از سوی دیگر، این شهرستان از نظر ژئوپولیتیکی به مرکز نزدیک است و کنش سیاسی آن‌ها خیلی زود در پایتخت شنیده می‌شود. گفتنی است خویشاوندی تباری اکثریت اهالی شهرستان به مقاومت آن‌ها در حوزه سیاسی کمک می‌کند.

تاثیرگذاری عوامل انسانی

عوامل انسانی شامل آن دسته از عناصر و نهادهای انسانی است که مواضع و اقداماتشان در مقطع زمانی برآورد می‌تواند بخشی از نظم و ثبات یک محیط را تحت تأثیر قرار دهد. در ذیل به عوامل انسانی مؤثر در جریان‌های اسلام گرای شیعی در جمهوری آذربایجان اشاره می‌شود. نخست به عوامل تأثیر گذار مثبت می‌پردازیم.

۱ ـ حزب اسلام و سایر احزاب و نهادهای اسلام‌گرا

همان طور که بیان شد، حزب اسلام به عنوان کانون اسلام گرایی سیاسی در آذربایجان، فعال است. منابع غربی اعضای آن را در سال ۲۰۰۵ بیش از هفتاد هزار نفر برآورد کردند. آن‌ها بستر اجتماعی این حزب را توده عام مردم می‌دانند و نخبگان جامعه بین آن‌ها جای چندانی ندارند.[۷] در کنار این حزب، چند حزب همسو و ده‌ها نهاد مدنی اسلامی فعال اند که به آرمان و اهداف این حزب کمک می‌کنند. در ذیل به اسامی برخی از آن‌ها اشاره می‌شود :

• مرکز دفاع از آزادی اعتقادات، به رهبری ایلقار ابراهیم اوغلو؛

• حزب «اتحاد» به رهبری حاج خودات خودی اف؛

• حزب «دموکراتیک اسلامی» به رهبری طاهر عباس اف؛

• حزب «فضیلت» به رهبری حاج گوندوز حاجی اف؛

• حزب «سبز» به رهبری مائیس گل علی اف؛

• اتحادیه اجتماعی «دیرلر» به رهبری آبگل سلیمان اف؛

• اتحادیه اجتماعی «بیرلیک» به رهبری نامیک بابا خانان.

بین احزاب و نهادهای یاد شده، مرکز دفاع از آزادی اعتقادات، جایگاهی ویژه دارد. به علت اندیشه های حاجی ایلقار ابراهیم اوغلو، این نهاد به جریان مهم اسلام گرایی شیعه در آذربایجان تبدیل شده است. ابراهیم اوغلو پس از هشت سال طلبگی و تحصیل در ایران، به جمهوری آذربایجان بازگشت و امام جماعت مسجد جمعه در بخش قدیمی باکو شد. طولی نکشید که نطق‌های مهیج و شعارهای ضد دولتی ابراهیم اوغلو هواداران چشمگیری یافت. جالب اینجاست که ابراهیم اوغلو مدتی در لهستان اقامت داشته و در آنجا «حقوق بشر و دموکراسی» خوانده است. تفاوت ابراهیم اوغلو با سایر روحانیون این است که وی تعالیم اسلام را با شعارهای دموکراتیک نوین ترکیب کرده است. این خصیصه به او اجازه می‌دهد جوانان سکولار آذربایجان را جذب کند.[۸] البته ابراهیم اوغلو در زمان تحصیل در رشته علوم دینی و فلسفه اسلامی در ایران، از اندیشه های معتدل آیت الله مرتضی مطهری تأثیر پذیرفته است. دوستان ابراهیم اوغلو در پی سازگاری سنت‌های مذهب شیعه با شرایط روز و پیوند فعال با نهادهای حقوق بشر در سطح بین‌المللی هستند.[۹]

در شرایط حاضر ابراهیم اوغلو و جریان اسلامی منتسب به او در حوزه فکری و اندیشه ای جامعه آذربایجان، در مقایسه با سایر جریان‌های اسلام گرا، بیشترین نفوذ را دارند.[۱۰] حتی برخی محققان غربی وی را مقتدی صدر آذربایجان می‌دانند.[۱۱] برخی هم وی را «امام خمینی» (ره) آینده آذربایجان می‌خوانند.[۱۲]

علاوه بر جریان یاد شده، مراکز و مؤسساتی مانند مرکز پژوهش‌های دینی که در سال ۱۹۹۹ تأسیس شد، در پی احیای معارف اسلامی و ارزش‌های شیعی در آذربایجان هستند. [۱۳]   «مرکز دین و دموکراسی» که توسط نریمان قاسم اوغلو، شرق شناس و مترجم قرآن کریم به زبان آذری، اداره می‌شود نیز نقش مثبتی در گسترش اندیشه های شیعی دارد. [۱۴]

روحانیون شیعه متمایل به جمهوری اسلامی ایران

نقش روحانیت و عالمان دینی در محیط سیاسیِ جریان‌های سیاسی اسلام گرای شیعی بسیار مؤثر است. در آذربایجان در طول ۲۰ سال اخیر، حدود ۱۵ هزار نفر در علوم دینی فارغ‌التحصیل شده‌اند. هر سال حدود ۱۲۰۰ ـ ۱۰۰۰ نفر از علاقه‌مندان به علوم دینی برای تحصیل به کشورهای مختلف می‌روند که تقریباً نصف آن‌ها جذب تحصیل در مراکز علوم دینی ایران می‌شوند.[۱۵] البته احتمالاً این تعداد اغراق آمیز باشد، ولی صدها نفر از دانش آموختگان علوم دینی که به کشورشان بازگشته‌اند یا در حال حاضر مشغول تحصیل اند، تأثیرات خود را در فضای عمومی آذربایجان به نفع جریان‌های اسلام گرا می‌گذراند.

۳ ـ نهادهای جمهوری اسلامی ایران

برخی نهادهای ایرانی از جمله سازمان تبلیغات اسلامی، جامعه المصطفی قم، حوزه علمیه، کمیته امداد امام خمینی (ره) بنیاد شهید و شبکه تلویزیونی برون مرزی سحر نیز در محیط سیاسی جریان‌های اسلام گرا نقش مثبت دارند.

در ادامه عواملی بررسی می‌شود که تأثیر منفی بر جریان‌های اسلام گرای شیعی دارند.

۴ ـ دولت‌های تاثیرگذار (ترکیه، آمریکا و روسیه)

این دولت‌ها نگران از اسلام گرایی شیعی طرفدار ایران در آذربایجان، سعی در جلوگیری از گسترش آن دارند  فعال‌ترین این کشورها ترکیه است. با توجه به اینکه الگوی اسلامی ترکیه معتدل است و تا حدودی تضادی با ساختار حکومت‌های سکولار ندارد، مورد حمایت دولت و اکثر نخبگان جمهوری آذربایجان است. دولت آذربایجان سعی می‌کند در مناطق شمالی (لزگی نشین) که رادیکالیسم اسلامی نفوذ قابل توجهی دارد، الگوی ترکیه را جایگزین کند و به همین علت، شرایط را برای نفوذ ترکیه فراهم می‌کند.[۱۶]

ترک‌ها حدود هشت مسجد در آذربایجان دارند که در مسجد «ترک‌ها» در باکو برای نماز جمعه حدود سه هزار نفر حاضر می‌شوند. راه اندازی دانشکده الهیات در دانشگاه دولتی باکو از فعالیت‌های دینی دیگر دولت ترکیه در آذربایجان است.[۱۷] تاکنون  چند صد نفر از علاقه‌مندان علوم دینی برای ادامه تحصیل در دانشگاه‌های ترکیه بورسیه شده‌اند.

فعالیت‌های دینی در جمهوری آذربایجان زیر نظارت عالیه «مدیریت امور دینی» وابسته به دولت ترکیه انجام می‌گیرد. البته در کنار اقدامات دولتی، طریقت‌های ترکیه ای نیز فعال اند. یکی از این طریقت‌ها، نورجیه است که به رهبری فتح الله گولن اداره می‌شود. جماعت نورجی، علاوه بر داشتن چند ده مدرسه، شبکه رادیو و تلویزیونی خزر و دانشگاه معتبر «قفقاز» را هم در اختیار دارد. نفوذ این جماعت در پارلمان و حوزه نهادهای دولتی قابل توجه است.[۱۸]

دولت جمهوری آذربایجان هر چند در سال‌های اخیر نگران گسترش طریقت نورجی در کشور است، به علت طرفداران جدی این طریقت در نظام سیاسی کشور، هنوز اقدام جدی برای جلوگیری از گسترش آن انجام نداده است. [۱۹]

هدف اصلی جنبش نورجی به رهبری فتح الله گولن، ایجاد جامعه اسلامی متعهد و در عین حال، برخوردار از علم و معرفت، فناوری جدید و مترقی است تا دوران تفوق جهان غرب بر جهان اسلام به سرآید. امروز نام فتح الله گولن با اصطلاح اسلام روشن فکر یا معتدلِ ترک خورده است؛ زیرا وی و هوادارانش، جنبشی دینی ـ مدنی تأسیس کرده‌اند که مدرنیته را با دین ورزی، ناسیونالیسم، تسامح و مردم سالاری پیوند داده و اسلام، ناسیونالیسم و آزادی خواهی را در کانون واحد گرد آورده است.[۲۰]

ناگفته نماند مذهب ترکیه سنی حنفی است، ولی الگوی مذهبی ترکیه با شیعه مخالفتی ندارد، لذا فضا برای فعالیت و نفوذ بین شیعیان هم فراهم می‌شود.

۵ ـ جریان‌های سنی (وهابی ـ سلفی)

واقعیت این است که رادیکالیسم اسلامی در قالب سلفی ـ وهابی اندیشه ای بومی در جمهوری آذربایجان نیست، بلکه این تفکر استقلال از خارج مرزهای این کشور وارد شده است. امروزه حدود ۱۵۰۰۰ ـ ۷۰۰۰ سلفی در باکو و شهرهای شمالی (سنی نشین) آذربایجان، به خصوص در نواحی مرزی داغستان و چچن زندگی می‌کنند. در شهرهای باکو، خاچمار و سایر شهرک‌های شمال آذربایجان تعداد کسانی که به سلفی گری ایمان آورده‌اند، قابل توجه است و به راحتی می‌توان سلفی‌های این منطقه را از تنبان کوتاه (شلوار کوتاه) و ریش‌های بلندشان تشخیص داد. سلفی‌ها علاوه بر اینکه با شیعیان مشکل عقیدتی جدی دارند، با پیوند دادن ایدئولوژی خود به جهاد جهانی اسلام، در جمهوری آذربایجان  هم مرتکب عملیات تروریستی شدند و هم در جذب جوانان آذری برای اعزام به افغانستان، عراق و چچن نقش جدی داشتند.

در گسترش سلفی گری چند عامل نقش جدی داشته است : نخست، هم مرزی با قفقاز شمالی و حضور فعال سلفی‌ها در آن منطقه؛ سلفی‌ها از دهه ۱۹۸۰ در چچن حضور پر رنگی دارند. آن‌ها در روستاهای کاراماکسی[۲۱] و چوبان ماخی[۲۲]  داغستان توانسته اند آموزه های دینی سلفی / وهابی گری را اشاعه دهند. آن‌ها به دلیل جنگ و شرایط جنگی نتوانستند در چچن و داغستان بمانند و در نتیجه، فعالیت‌هایشان را در نواحی اطراف، از جمله جمهوری آذربایجان گسترش داده‌اند. در دهه ۱۹۹۰ که آذربایجان را جایگاهی راهبردی برای خود یافتند، به علت مقاومت ملی گرایی آذری با ناکامی مواجه شدند، ولی وقوع و تشدید جنگ قره‌باغ و آشفتگی حاصل از جنگ، زمینه را برای رشد سلفی گری در آذربایجان فراهم کرد.

دومین موج گسترش سلفی‌ها به آغاز سال ۱۹۹۸ باز می‌گردد که با جنگ دوم چچن ـ روسیه مصادف بوده است. در این جنگ، چچنی ها به علت محاصره، به گرجستان و آذربایجان پناه بردند. در سال ۲۰۰۰ ـ ۱۹۹۹ بر اساس آمار، هشت هزار پناهنده چچنی مورد تعقیب، به آذربایجان آمدند. [۲۳]

اما مهم‌ترین عامل در تسریع و قدرتمند شدن گروه های سلفی در آذربایجان، نفوذ کشورهای عربی به حوزه دینی آذربایجان و حمایت از سلفی گری است. آن‌ها علاوه بر کادر سازی بین سنی مذهب‌ها، از نظر مالی هم سلفی‌ها را تقویت کردند؛ به گونه ای که در سال ۲۰۰۳، سلفی‌های آذربایجان ۶۵ مسجد در اختیار داشتند که مسلماً در سال ۲۰۱۱ بر این تعداد افزوده شده است. یکی از مساجد بزرگ سلفی در این کشور مسجد ابوبکر است که در سال ۱۹۹۷ توسط شاخه آذری «احیای اجتماع کویتی میراث اسلامی» ساخته شد. این مسجد یکی از مساجد موفق در آذربایجان است که در نمازهای جمعه بیش از پنج هزار نفر حضور به هم می‌رسانند. امام جماعت این مسجد آقای قامت سلیمان اف، تحصیل کرده دانشگاه اسلامی مدینه (عربستان)، یکی از مراکز مهم آموزش سلفی گری است.

مسجد ابوبکر و شخص قامت سلیمان اف که از طرف عربستان و سایر کشورهای عربی حمایت می‌شوند، در رقابت جدی با جریان‌های اسلامی شیعه، به خصوص مسجد جمعه و شخص ایلقار ابراهیم هستند.

شایان ذکر است در سال‌های اخیر محافظه کاری شخص سلیمان قامت در مقابل حکومت سکولار، باعث شده عده ای از نمازگزاران مسجد ابوبکر و پیروان سلیمان اف در مقابل وی موضع گیری و برای خود امیری انتخاب کنند و در شمال آذربایجان به صورت رادیکال حتی با ایجاد گروه های مسلح (مانند برادران جنگل) به فعالیت بپردازند. [۲۴]  همان طور که نظر بابایف، معاون وزیر امنیت ملی آذربایجان (در مه ۲۰۰۲ ) گفته است، بیش از سیصد آذری در مراکز وهابی در داغستان آموزش دیده‌اند. وی ضمن اشاره به نقش برخی کشورهای عربی در گسترش و نفوذ وهابیت در آذربایجان، سه مرحله را در فعالیت وهابی در آذربایجان مؤثر دانسته است : اول، گسترش ادبیات وهابی و تهیه منابع مالی برای فعالیت‌های مذهبی و سیاسی آن‌ها؛ دوم، آموزش فعالان؛ سوم، بسیج نیروها برای اهداف سیاسی و بی ثباتی دولت. [۲۵]

 ۶ ـ نهادهای مذهبی دولتی

تقریباً سه نهاد رسمی دولتی در امور دینی ـ مذهبی جمهوری آذربایجان فعال و در محیط سیاسی جریان‌های اسلامی آذربایجان تأثیر گذارند. «اداره روحانیت مسلمان قفقاز» که از سال ۱۹۸۰ در باکو به رهبری شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده اداره می‌شود، قدیمی‌ترین نهاد دینی آذربایجان و منطقه محسوب می‌شود. فلسفه وجودی این اداره که در دوره تزارهای روس بنای اصلی آن نهاده شد، کنترل گرایش‌های دینی مسلمانان و دولتی کردن  دین اسلام توسط روس‌ها بود و در دوره اتحاد جماهیر شوروی نیز به رغم ماهیت الحادی و اته ئیستی نظام کمونیستی، این اداره پابرجا بود.

مقامات دینی و مسئولان اداره روحانیت با وجود همکاری و هماهنگی مداوم با حکومت در مواقعی که کنترل‌های دولتی کم شده است، رفتارهایی مستقل و مبتنی بر احیا گری دینی از خود بروز داده‌اند. این رویکرد چه در دوران قبل از استقلال آذربایجان چه بعد از آن به چشم می‌خورد. البته روی هم رفته اداره روحانیت بیشتر در راستای منافع دولت حرکت می‌کند و با جریان‌های سیاسی شیعه، چندان رابطه خوبی ندارد و آن‌ها را به سوء استفاده از اعتقادات دینی مردم متهم می‌کند. به همین علت، مشروعیت و مقبولیت این نهاد دینی دولتی به مراتب پایین آمده است.

نهاد دولتی دیگر «کمیته دولتی امور تشکل‌های دینی» است. دولت آذربایجان در سال ۲۰۰۱ مؤسسه ای سکولار به نام «کمیته دولتی رسیدگی به سازمان‌های دینی» را با هدف تعقیب و تنظیم مؤثر تر فعالیت‌های دینی در آذربایجان تأسیس کرد. وظیفه سازمان، ثبت رسمی و نظارت بر تشکیلات دینی (مانند مساجد و کلیساها)، گروه های دینی و سازمان‌های دینی غیر دولتی فعالیت‌های آن‌ها در آذربایجان است. این کمیته در ابتدای کار به فاصله اندکی، حدود ۲۰۰۰ مسجد، کلیسا  و مؤسسه سازمان دینی را ثبت کرد.[۲۶] هم چنین ابتدای سال ۲۰۰۶ نزدیک به ۳۴۱ سازمان دینی به وسیله کمیته مذکور ثبت شد که ۲۹ گروه از آن‌ها گرایش غیر اسلامی داشتند. کمیته دولتی رسیدگی به امور مؤسسات و سازمان‌های دینی در زمینه  کنترل چاپ و نشر متون دینی و تعقیب ورود و توزیع متون دینی اختیاراتی گسترده دارد. علاوه بر این، کمیته مذکور می‌تواند فعالیت‌های گروه های دینی نقض قانون را به حال تعلیق درآورد. بعضی از مواد و شروط قانونی و تبصره، دولت را قادر می‌سازد گروه های مذهبی را تحت نظم درآورد. از جمله می‌توان به قانون ثبت سازمان‌های دینی اشاره کرد که موجب نظم در برنامه گروه های دینی، شامل مراسم عبادی فرقه‌ها و کنترل کمیته دولتی رسیدگی بر امور مؤسسات دینی بر آن‌ها می‌شود.

نهاد دولتی سوم که در امور دینی دخالت می‌کند، وزارت امنیت ملی است. مسأله کنترل دولت بر امور حاد و بحرانی مرتبط با دین، تأسیس تشکیلات سومی به نام «وزارت امنیت ملی» را ضروری ساخت. این وزارتخانه نظارت مساجد، سازمان‌های دینی و خانه های تیمی گروه های اسلامی زیر زمینی را بر عهده دارد. اعمال فشار و کنترل بر مساجد، گروه های اسلامی و زیر زمینی را مجبور کرده است ملاقات‌های خود را سرّی و در خانه های شخصی انجام دهند. ورود نیروهای قانونی دولت به خانه‌ها با هدف جنگیدن با افراطی گری اسلامی از مواردی بود که گزارشگر حقوق بشر سازمان ملل در زمینه آزادی عقیدتی (مارس ۲۰۰۶  ) به آن توجه نشان داد. [۲۷]

۷ ـ موسسه‌های بین‌المللی امدادرسانی به آوارگان جنگ قره‌باغ

با توجه به اینکه در نتیجۀ اشغال ۲۰ درصد از اراضی آذربایجان توسط ارمنستان حدود یک میلیون نفر از شهروندان آذری آواره شده‌اند، بنیادهای بین‌المللی فرصتی یافتند که در کنار حمایت از این افراد ایدئولوژی خود را نیز نفوذ دهند. برای نمونه، بنیاد توسعه میراث توسعه اسلامی کویت (IIDS ) که حامی رادیکالیسم اسلامی سلفی است، از سال ۲۰۰۱ به علت ارتباط اعضایش با القاعده پاکستان و افغانستان حق فعالیت ندارد. [۲۸]  فعالیت بنیاد خیریه اسلام عربستان (BIXT ) نیز در سال ۲۰۰۶ به علت اقدامات تروریستی اعضای مرتبط با این بنیاد متوقف شد، ولی هنوز شاخه کویتی این بنیاد به اسم «کمیته مسلمانان آسیا شاخه باکو) به فعالیت کمک رسانی خود ادامه می‌دهد. [۲۹] هم چنین «بنیاد جوانان آذربایجان برای قره‌باغ» از طرف ترکیه، و کمیته امداد امام خمینی (ره) و … در محیط سیاسی جریان‌های اسلام گرا شیعی به صورت منفی یا مثبت  مؤثرند.

چشم‌انداز و روندشناسی 

ـ تحولات دموکراتیک محور در خاورمیانه و بسترهایی که برای قدرت نمایی جریان‌های اسلام گرا در این منطقه به وجود آمده است، در دراز مدت تأثیر خود را بر نیروهای اسلام گرا خواهد گذاشت. در این میان، جریان‌های سنی اسلام گرا در آذربایجان به علت داشتن رویکرد رادیکال و تغذیه شدن از سوی جریان‌های افراطی و بنیادگرای منطقه جایگاه خود را از دست خواهند داد، اما جریان‌های شیعی به علت انعطاف پذیری در فضای سیاسی آذربایجان بیشتر نمود پیدا خواهند کرد.

ـ همراهی دنیای غرب و مسیحی (به خصوص آمریکا، روسیه و اتحادیه اروپا) با ارمنستان و بی توجهی به اشغال ۲۰ درصد از اراضی آذربایجان توسط ارمنستان، شرایط را برای نیروهای ضد غرب، به خصوص ضد امریکایی مطلوب خواهد کرد. روندها نشان می‌دهد که جو ضد امریکایی در آذربایجان در مقایسه با سال‌های اول استقلال به مراتب بیشتر شده است و انتظار می‌رود تداوم بحران قره‌باغ، رویکرد آذربایجان را نسبت به سازمان کنفرانس اسلامی و جهان اسلام جدی‌تر کند که نتیجه آن ایجاد فرصتی جدید برای جریان‌های اسلام گرا ست.[۳۰]

ـ با گسترش فعالیت جریان‌های اسلام گرای شیعی طرفدار ایران، همکاری امنیتی دولت آذربایجان با ترکیه، آمریکا، روسیه و اسرائیل برای کنترل آن‌ها بیشتر خواهد شد؛ چون همه این کشورها نگرانی مشترکی با دولت آذربایجان در زمینه رشد اسلام گرایی شیعی طرفدار ایران دارند.

ـ با گسترش فعالیت اسلام گرای شیعی در آذربایجان تلاش خواهد کرد فعالیت‌های فرهنگی ایران را در این کشور بیشتر زیر نظر بگیرد و حتی محدودیت‌هایی را اعمال کند. از طرف دیگر، برای کنترل رفتار ایران در حوزه داخلی خود، از عامل قومی آذری‌های ایران  بهره‌مند خواهد شد. به احتمال زیاد در صورت فشارهای رسانه ای ایران علیه دولت آذربایجان (از جمله از طریق شبکه رادیو و تلویزیون سحر و رادیو برون مرزی تبریز)، دولت باکو نیز اقدام به تأسیس یا تقویت رسانه های ماهواره ای قوم گرای ترک‌های آذری ایران می‌کند و برای تخریب تصویر ایران در افکار عمومی ملت خویش، در مورد روابط ایران با ارمنستان بیشتر مانور خواهد داد.

ـ روندها بیانگر آن است که جریان‌های اسلام گرای شیعی در آینده دو طیف نمود خواهند داشت : طیف سنتی (حزب اسلام) همواره در کنار جمهوری اسلامی ایران خواهد ماند و آشکارا از مواضع آن حمایت خواهد کرد. ولی طیف نوگرا با درک محیط داخلی و بین‌المللی، سعی خواهد کرد با قرائت روشنفکرانه ـ لیبرال از اسلام گرایی، الگوی بومی خود را ارائه کند. طیف نوگرا تلاش خواهد کرد از تجربه حزب عدالت و توسعه در ترکیه هم بهره ببرد.

ـ همکاری بین جریان‌های اسلام گرای شیعی با احزاب و نیروهای غرب گرای مخالف حزب حاکم؛ با توجه به اینکه احزاب مخالف دولت (از جمله حزب مساوات، جبهه خلق و … ۹ بر اثر محدودیت‌ها و تخریب‌های فوق‌العاده حزب حاکم تضعیف شده‌اند و عملاً در فضای سیاسی کشور قدرت مانور خود را از دست داده‌اند، به همکاری با جریان‌های اسلامی گرایش یافته‌اند. انتظار می‌رود در سال‌های آینده سطحی از همگرایی بین جریان‌های اسلام گرای شیعی و احزاب مخالف دولت به وجود بیاید. در این همکاری و همگرایی‌ها، طیف نوگرای جریان‌های اسلام گرا در اولویت خواهد بود.

ـ تحول در اداره روحانیت قفقاز؛ با رشد اسلام گرایی در کشور، دولت تلاش خواهد کرد نقش فعلی اداره روحانیت قفقاز را در ظاهر متحول کند. این نهاد به عنوان نهادی وابسته به دولت شناخته می‌شود، به همین علت، مشروعیت و مقبولیت خود را بین دین داران از دست داده است. دولت آذربایجان برای احیای مشروعیت این نهاد، ضمن تقویت غیر رسمی این نهاد، اجازه اظهار نظرهای مستقل به آن خواهد داد تا دوباره توجه اکثریت جامعه را معطوف آن کند.

سخن پایانی

جمهوری آذربایجان به لحاظ جمعیت، دومین کشور شیعه جهان محسوب می‌شود. در این جمهوری که هفتاد سال زیر سلطه نظام کمونیستی شوروی قرار داشت و پس از استقلال نیز تحت حاکمیت دولتی سکولار اداره می‌شود، دین اسلام به خصوص مذهب تشیع، عنصر مهم هویتی به حساب می‌آید. به همین علت، از بدو استقلال، جریان‌های اسلامی در این کشور در عرصه اجتماعی ـ فرهنگی حتی سیاسی به کنش گری جدی پرداختند. هر چند جریان‌های اسلامی سنی مذهب به علت تأثیر پذیری از محیط سیاسی ـ امنیتی و فرهنگی قفقاز شمالی، هم چنین با هدایت برخی کشورهای عربی خاورمیانه وارد فاز رادیکالیسم شده‌اند، ولی جریان‌های اسلامی شیعی از اوایل شکل گیری با پرهیز از فضای بنیادگرایی، مبارزه خود را در فضای سیاسی موسوم ادامه داده‌اند و در حال حاضر، نیروی اجتماعی مؤثر در فضای سیاسی آذربایجان محسوب می‌شوند.

منطقه قفقاز و به ویژه آذربایجان پیوندهای تاریخی با ایران داشته و دارد و نیز به علت اهمیت ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی آن روی نقش منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران تاثیرگذار است. به همین دلیل، درک محیط سیاسی جریان‌های اسلام گرای شیعی در این کشور از اهمیت بالایی برخوردار است.