حسن روحانی، رییس‌جمهور ایران بنا به دعوت رسمی همتای آذربایجانی خود در راس هیاتی متشکل از وزرای خارجه، نفت، راه و ترابری روسای سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست و میراث فرهنگی و گردشگری و رییس بانک مرکزی طی سفری دوروزه از 17 تا 18 مرداد از باکو دیدن کرد.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز ، افشار سلیمانی سفیر سابق کشورمان در جمهوری آذربایجان طی مقاله ای نوشت:
در این دیدار علاوه بر مذاکرات دوجانبه با الهام علی‌اف، رییس‌جمهور آذربایجان با ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه نیز که به دعوت همتای آذربایجانی خود به‌منظور شرکت در نشست سه‌جانبه سران این سه کشور به باکو سفر کرده بود، مذاکرات دوجانبه‌ای پیرامون آخرین وضعیت مناسبات دو کشور و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی انجام داد. همزمان با حضور روسای جمهور ایران و روسیه روز یکشنبه 18 مردادماه اجلاس روسای جمهور سه کشور برگزار شد و راه‌های توسعه همکاری‌های سه‌جانبه منطقه‌ای در زمینه‌های مختلف به‌ویژه اقتصادی مورد بررسی قرار گرفت. در این سفر چند سند همکاری فی‌مابین تهران- باکو به امضای مقام‌های ذی‌ربط دو کشور رسید.
تفاهمات دوجانبه تهران- باکو
در اولین روز سفر که به مذاکرات دوجانبه تهران-باکو اختصاص داشت، شش یادداشت تفاهم همکاری میان دو کشور در زمینه‌های گردشگری، سایبری و ارتباطات، احداث خط‌آهن آستارا- رشت، استاندارد کالا‌ها و خدمات، بانکی- مالی و قرنطینه گیاهان از سوی مقام‌های ذی‌ربط دو کشور به امضا رسید. تعداد اسناد امضاشده میان تهران و باکو در طول سه سال گذشته در دوره دولت تدبیر و امید به حدود 20 سند می‌رسد.
یادداشت تفاهم همکاری‌های بانکی فی‌مابین بانک‌های مرکزی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان که مهم‌ترین سند فی‌مابین دو کشور محسوب می‌شود، دارای چنین نکاتی است: ایجاد بستر و زمینه لازم برای برقراری روابط کارگزاری بین شبکه‌های بانکی ایران و آذربایجان با هدف گسترش مناسبات بازرگانی و اقتصادی دو کشور، فراهم کردن امکانات لازم به‌منظور استفاده از سوئیچ ملی دو کشور و اتصال سیستم‌های کارتخوان دو کشور برای رفاه تجار و گردشگران دو کشور، تاکید بر برگزاری اولین نشست فنی مشترک برای فراهم کردن مقدمات کار حداکثر تا آخر مردادماه بین بخش‌های ذی‌ربط در دو بانک مرکزی، تاکید بر تشکیل کمیته مشترک بانکی و افتتاح حسابی تحت عنوان «حساب مخصوص» در دفاتر هر یک از بانک‌های مرکزی دو کشور به نام طرف مقابل برای تسهیل در تسویه مبادلات بانکی، تاکید بر بررسی‌های لازم پیرامون اعطای مجوز بانک‌های مرکزی دو کشور به بانک‌های ایرانی و آذری جهت تاسیس شعب بانک‌های دو کشور در سرزمین‌های یکدیگر، ارائه خدمات فنی و آموزشی به یکدیگر برای انطباق فعالیت‌های بانکی با آخرین روش‌ها و استانداردهای روز جهانی.
سند مهم دیگری که در این سفر به امضا رسید، مربوط به احداث خط‌آهن آستارا- رشت از طریق تامین هزینه‌های آن توسط بانک‌های دو کشور است، 500 میلیون دلار این پروژه که یک میلیارد دلار هزینه دربر دارد، از سوی بانک بین‌المللی آذربایجان به‌صورت وام در اختیار طرف ایرانی قرار خواهد گرفت در جریان این سفر و مذاکرات انجام‌شده طرفین بر اجرای مفاد اسناد امضاشده در فروردین‌ماه سال‌جاری در مورد تولید مشترک خودروی سواری و دارو در آذربایجان تاکید شد. لازم به ذکر است که براساس سند امضاشده میان دوطرف تولید مشترک ۱۰ هزار خودرو در سال در جمهوری آذربایجان با هدف رفع نیازمندی‌های داخلی آذربایجان و صادرات به کشورهای همسایه مدنظر قرار گرفته است.یادداشت تفاهم احداث کارخانه مشترک خودروسازی میان شرکت «آذ یورو کار» جمهوری آذربایجان و ایران‌خودرو در اواخر فروردین‌ماه سال‌جاری امضا شد. در گام اول محصولات ایران‌خودرو در آذربایجان مونتاژ و سپس کارخانه تولید قطعات راه‌اندازی خواهد شد. قرار است دوسوم محصولات تولیدی در کارخانه مشترک به کشورهای خارجی صادر شود.یادداشت تفاهم ساخت دارو نیز میان شرکت داروپخش ایران و مجتمع شیمیایی سومقاییت آذربایجان به ارزش ۳۴ میلیون دلار امضا شده است.رییس‌جمهور ایران همچنین در نشست هیات‌های عالی‌رتبه دو کشور در زمینه توسعه تجارت میان دو کشور و کاهش تعرفه‌های گمرکی و برقراری تجارت آزاد بین کشور تاکید کرد.لازم به ذکر است که در دور دوم ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد به‌دلیل تنش‌های روزافزون میان تهران و باکو، تجارت دوجانبه که از دوره دولت اصلاحات افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته بود، به شدت آسیب دید و در سال ۹۲ نسبت به سال ۸۸ تا نصف کاهش یافت. دو کشور در سال ۸۸ بالای ۵۰۰ میلیون دلار تجارت دوجانبه داشتند.
حتی کارخانه تولید خودروی شرکت ایران‌خودرو در شهر شماخی آذربایجان نیز تعطیل شد. با این حال روابط تجاری دو کشور به‌صورت نسبی در دولت تدبیروامید رو به بهبود گذاشت.در مذاکرات دوجانبه رایزنی و تبادل‌نظر در زمینه موضوعات مرتبط با دریای خزر نیز مورد توجه قرار گرفت و طرفین طبق معمول دریای خزر را دریای صلح و دوستی و توسعه بین کشورهای ساحلی خزر دانسته و در زمینه رژیم حقوقی دریای خزر بر تسریع رایزنی‌ها برای رسیدن به توافق نهایی تاکید کردند. در زمینه فعالیت‌های مشترک در دریای خزر در بخش نفت و گاز نیز مقرر شد فعالیت و مشارکت در مناطق مشترک مورد تفاهم طرفین باشد که این گام مهمی در ارتقای سطح مناسبات دو کشور خواهد بود.رییس‌جمهور ایران همچنین با اشاره به اهمیت خاص محیط‌زیست دریای خزر و خطرناک بودن تبعات ناشی از آلودگی‌ها بر اجرای تفاهمات گذشته در این خصوص تاکید و پیشنهاد کرد به همین منظور، دبیرخانه‌ای در این زمینه در جمهوری آذربایجان تشکیل و فعال شود.در جریان مذاکرات روسای جمهور ایران و آذربایجان در مورد آخرین تحولات مناقشه قره‌باغ نیز رایزنی شد. از آنجا که گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری به‌ریاست روسیه، آمریکا و فرانسه مانع از مشارکت ایران در روند مذاکرات صلح قره‌باغ می‌شود بنابراین مذاکرات دوطرف پیرامون مناقشه قره‌باغ صرفا در حد رایزنی‌های محدود صورت می‌گیرد.حسن روحانی بار دیگر اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران معتقد است در کشورهای منطقه باید صلح و ثبات برقرار شود و مشکلات و اختلافات میان کشورهای منطقه باید با گفت‌وگو و مذاکره به حل‌وفصل نهایی برسد. وی همچنین با تاکید بر ضرورت حفظ تمامیت ارضی کشورها از جمله آذربایجان و عدم تغییر مرزها در منطقه تاکید کرد.
نشست سه‌جانبه سران ایران، آذربایجان و روسیه در باکو
مهم‌ترین محور مذاکرات در دیدار سه‌جانبه روسای جمهور ایران، روسیه و آذربایجان، موضوع کریدور خط‌آهن شمال- جنوب بود. این کریدور ترکیبی (دریایی، جاده‌ای و ریلی) 7200 کیلومتری که مبدا آن بندر بمبئی هندوستان است و در مقایسه با مسیر بالتیک، دریای سیاه و خلیج‌فارس کوتاه‌تر و مقرون به صرفه‌تر است (در صورت تکمیل) از طریق اقیانوس هند، دریای عمان و بندرعباس در خلیج‌فارس و جاده‌های داخلی ایران، دریای خزر و شهر مرزی آستارا به آذربایجان، روسیه و شمال و شرق اروپا و از طریق بنادر پوتی و باتومی در گرجستان به دریای سیاه و اروپا متصل می‌شود که به‌منظور استفاده از خطوط ریلی باید خط‌آهن سراسری ایران با اتمام احداث مسیر آستارا-قزوین به خط‌آهن جمهوری آذربایجان، روسیه و اروپا متصل شود. این در حالی است که احداث خط‌آهن رشت- قزوین که از دوره دوم دولت اصلاحات شروع شده بود و در دولت‌های نهم و دهم با کندی ادامه یافته بود، در دولت حاضر با سرعت بیشتری در حال ساخت است و احتمالا تا یک‌سال آینده به اتمام خواهد رسید و احداث راه‌آهن آستارا- رشت هنوز شروع نشده است. گفتنی است کریدور شمال- جنوب توسط سه کشور ایران، روسیه و هندوستان در سال 1378 بنیانگذاری شد و چند کشور دیگر از جمله آذربایجان به آن ملحق شده‌اند اما سه کشور تاکنون اقدامات جدی در تکمیل این مسیر و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم به‌عمل نیاورده‌اند.
از جمله موضوعات دیگری که در مذاکرات سه‌جانبه سران مطرح شد، اتصال خطوط برق روسیه، آذربایجان و ایران و تبادل برق میان سه کشور بود که در صورت تحقق می‌تواند شامل کشورهای پیرامون سه کشور نیز شود و همکاری‌های منطقه‌ای را گسترش دهد.همچنین ولادیمیر پوتین به ایران پیشنهاد کرد وارد همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا شود. با توجه به اینکه تاکنون به این ابتکار پوتین که با هدف احیای مجموعه‌ای مشابه شوروی سابق مطرح کرده تنها قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان پیوسته‌اند و سایر کشورهای مشترک‌المنافع به عضویت آن درنیامده‌اند و همکاری ارمنستان نیز به دلیل عدم پیوستگی سرزمینی و نداشتن مرز با روسیه از چشم‌انداز خوبی برخوردار نیست و ایران نیز به دلیل مشابه نمی‌تواند در صورت تمایل از امتیازات لازم بهره‌مند شود، به‌نظر می‌رسد این پیشنهاد بیشتر با اشاره به آذربایجان است که عضو این اتحادیه نیست و برای اتصال ارمنستان به اتحادیه باید آذربایجان نیز به آن ملحق شود. به همین منظور مسکو تمایل خود را برای حل مناقشه قره‌باغ به نفع نسبی آذربایجان در صورت عضویت این کشور در اتحادیه اوراسیا نشان داده است.بحث در مورد تحولات سوریه و خاورمیانه و مبارزه با تروریسم و همکاری‌های تجاری و صنعتی و انرژی و حمل‌ونقلی و… از دیگر موضوعات مطرح‌شده در مذاکرات دو و سه‌جانبه روسای جمهور سه کشور بود که در بیانیه پایانی اجلاس سران که بین روسای جمهور امضا شد، بر این مهم و سایر مواردی که به آنها اشاره شد، تاکید شده است.با توجه به اینکه سران موافقت کردند دومین اجلاس سه‌جانبه روسای جمهور سه کشور در تاریخی که بعدا از طریق مجاری دیپلماتیک تعیین خواهد شد، در تهران برگزار شود، باید تا نشست بعدی کم و کیف اجرایی شدن توافقات و آرزوهای سران سه کشور را تا آن زمان رصد کرد تا بر جدی بودن مذاکرات و توافقات پی برد. اینکه پوتین به همکاری با ایران در قفقاز چراغ سبز نشان داده در حالی که طی 25 سال گذشته حاضر به این همکاری نبود، هنوز در اذهان شک و تردیدها را زنده نگه می‌دارد تا روشن شود این رویکرد جدید کرملین استراتژیکی است یا همچون موارد زیاد دیگر تاکتیکی.
کلام آخر
بدیهی است هرگونه پیشرفت در روند همکاری‌های دوجانبه و سه‌جانبه و چندجانبه منوط به عینیت بخشیده شدن به توافقات کتبی و تفاهمات شفاهی میان مقامات کشورهاست. اگر روسیه تمایل جدی به همکاری‌های منطقه‌ای با ایران و کشورهای پیرامون داشته باشد، باید از رویکرد‌های واقع‌بینانه، عملگرایانه و ایجابی برخوردار شود و از نگاه ابزاری، سلبی و بالا به پایین خود پرهیز کند تا در قالب مجموعه‌ای همه کشورهای منطقه بتوانند با هم‌افزایی مثبت مبتنی بر اشتراکات منافع و جلوگیری از تاثیر اختلافات بر روند همکاری‌ها. در فضای اعتماد متقابل دو و چندجانبه از میزان تاثیر‌گذاری بازیگران فرامنطقه‌ای بر کشورها و منطقه خود بکاهند و برای منطقه ثبات و امنیت و برای ملت‌ها رفاه و آسایش به ارمغان آورند. به نظر می‌رسد در صورت تحقق آرزوهای سه کشور پس از حل مناقشه‌های قره‌باغ و گرجستان و روسیه و با توجه به پتانسیل‌های ترکیه در آینده می‌توان مدل همکاری 3+3 را در قفقاز جنوبی (سه کشور قفقاز جنوبی یعنی آذربایجان، گرجستان و ارمنستان+ ایران، ترکیه و روسیه) در سطوح مختلف اقتصادی، سیاسی و امنیتی عینیت بخشید.
