ارزیابی روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان

به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز به نقل از مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC دکتر رضا صولت کارشناس ترکیه در ارزیابی روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان می نویسد:سیاست ترکیه در قبال جمهوری آذربایجان باید در متن سیاست منطقه ای جدید الظهور آنکارا  در دهه ۲۰۰۰ مورد تحلیل قرار گیرد. سیاست خارجی ترکیه نسبت به آذربایجان تحت تاثیر ۴۴ عامل می باشد. اصل اول ایجاد مکانیسم گفتگو های سطح بالای سیاسی می باشد که  از طریق سرعت بخشیدن به حل مشکلات و مدیریت بحران می باشد که به توسعه روابط با کشورهای همسایه منجر می شود. گام بعدی ایجاد شورای همکاری استراتژیک سطح بالا بصورت توافقی میان نخست وزیران و وزرای مربوط می باشد.. علاوه بر این یک مکان تبادل نظر عمومی برای توسعه روابط در سطح اجتماعی پیشنهاد شده است. اصل دوم وابستگی متقابل اقتصادی  می باشد. تلاش هایی برای توسعه پروژه های اقتصاد مشارکتی و تقویت تجارت آزاد و گردش کار بر اساس اصول مزایای اقتصادی دوجانبه در سیاست منطقه ای می باشد. اصل سوم توسعه سیاست های منطقه ای است. اصل آخر همزیستی در صلح،تنوع و تحمل تفاوت ها می باشد. سیاست خارجی ترکیه در قبال جمهوری آذربایجان از زمانی که حزب عدالت و توسعه  به قدرت رسید بر اساس این اصول می باشد.

ترکیه داشتن روابط مناسب با آذربایجان را فرصتی برای خود تلقی می کند. سیاست خارجی ترکیه در ارتباط با آذربایجان مبتنی بر توسعه روابط سیاسی و اقتصادی،حسن نیت متقابل و کمک به این کشور در جهت توسعه مکانیسم‌هایی برای ثبات داخلی، رفاه و نیز امنیت و صلح است. مناسبات نزدیک ترکیه با منطقه قفقاز به خصوص با آذربایجان به اندازه مناسبات این کشور با خاورمیانه و دنیای اسلام از اهمیت برخوردار است، چرا که اقدامات جدید ترکیه، انعکاس دهنده سیاست خارجی چند بعدی جدید این کشور است. اساساً ترکیه خود را یک قدرت و بازیگر با نفوذ در منطقه در نظر گرفته و  سیاست‌هایش را بر این مبنا طراحی و اجرا می‌کند. از این چشم‌انداز جمهوری آذربایجان یک کشور بالقوه برای نفوذ و فرصت محسوب می‌گردد.

روابط ترکیه با جمهوری آذربایجان علاوه بر اینکه تحت تأثیر پیشینه تاریخی، فرهنگی و قومی، مذهبی و نیز حسن نیت متقابل دو طرف به ویژه ترکیه قرار دارد، در سال‌های گذشته ابعاد اقتصادی، انرژی، سیاسی و نظامی پررنگ‌تری نیز پیدا کرده است. در همین راستا تصمیم بر تأسیس شورای همکاری استراتژیک در سطوح عالی رتبه در طول سفر اردوغان به جمهوری آذربایجان در ۱۷ می ۲۰۱۰ و امضای توافقات در خصوص همکاری های سیاسی- امنیتی، اقتصادی و فرهنگی قابل توجه است.

اهداف سیاست خارجی ترکیه در قبال آذربایجان از ابعاد مختلف قابل بررسی است. از لحاظ سیاسی- امنیتی سازوکارهای نفوذ و مدیریت منطقه‌ای ترکیه قابل توجه است. در این راستا می‌توان به تشکیل سازمان‌های منطقه‌ای نظیر سازمان همکاری دریای سیاه، تراسکا و غیره در چارچوب منافع مشترک اقتصادی، سیاسی و امنیتی اشاره کرد. علاوه براین، ترکیه در قالب ناتو تلاش کرده است تا ضمن استفاده از امکانات این سازمان بین‌المللی که دستور کارهای جدیدی را در پیش گرفته است در بعد نظامی و امنیتی خدمات مختلفی را به جمهوری آذربایجان ارائه کند. ترکیه همچنین از نیاز باکو به داشتن چتر امنیتی جدید بعد از فروپاشی شوروی و نیاز این کشور به ظهور و حضور در نقش‌های بین‌المللی تثبیت شده آگاه است. بر این اساس همواره کوشیده است تا در زمینه افزایش همکاری‌های منطقه‌ای و حل بحران‌ها و تنش‌های موجود در محیط پیرامون جمهوری آذربایجان ابتکار عمل را در اختیار داشته باشد.

از لحاظ اقتصادی، حجم تجارت میان ترکیه و جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۰۲ حدود ۳۲۶ میلیون دلار بود و در سال ۲۰۱۵ این رقم به ۳/۶ میلیارد دلار میلیارد دلار بالغ گردید. به علاوه جمهوری آذربایجان در زمینه صادرات به ترکیه در جایگاه پنجم و در زمینه واردات از این کشور در جایگاه دوم قرار دارد. اگر چه بسته بودن مرز بین ترکیه و ارمنستان مانع از تجارت مستقیم میان طرفین شده است و اغلب محصولات ترکیه از طریق ایران و گرجستان وارد جمهوری آذربایجان می‌شود. بعد دیگر روابط اقتصادی، همکاری دو کشور در زمینه انرژی است. خط لوله نفت باکو – تفلیس – جیهان و خط لوله گاز طبیعی باکو – تفلیس – ایرزروم دو نمونه مهم از روابط دو کشور در حوزه انرژی است. این خطوط لوله در حمل نفت و گاز طبیعی جمهوری آذربایجان به اروپا نقش اساسی دارند. خط لوله باکو – تفلیس – جیهان حدود ۱۸۰۰ کیلومتر طول دارد و توافق برای ایجاد آن بعد از یک سری مذاکرات میان جمهوری آذربایجان، روسیه،‌ ترکیه، گرجستان و شرکت‌های خصوصی دیگر حاصل شد.

گاز طبیعی جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۰۷ از طریق خط لوله باکو – تفلیس ایرزروم وارد ترکیه می‌شود. این خط لوله در حالتی تأسیس شد که نفت برای آن استخراج می‌شد. به واسطه این توافق که مدت اعتبار آن ۱۵ سال است، ترکیه ۶/۶ میلیارد مترمکعب از گاز طبیعی را از حوزه شاه دنیز۱ درجمهوری آذربایجان دریافت می‌کند. از طرفی جمهوری آذربایجان تلاش دارد تا نیاز شرکت ناباکو را از حوزه شاه دنیز ۲ تا سال ۲۰۱۶ برآورده سازد. امّا موقعیت ناباکو از آنچه به نظر می‌رسد پیچیده‌تر می‌باشد. از آنجا که این شرکت یک شرکت انتقال گاز است به محض اینکه دول امضاء کننده به  توافق برسند تصمیم نهایی را ناباکو می‌گیرد. در نتیجه اگر جمهوری آذربایجان بخواهد به ناباکو گاز بدهد مسیر آن از ترکیه عبور خواهد کرد. در اواخر اکتبر ۲۰۱۱، رحب طیب اردوغان نخست‌وزیر ترکیه و الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان در اولین اجلاس

شورای همکاری استراتژیک، دو توافقنامه در زمینه خرید گاز از شاه دنیز ۲ در سال ۲۰۱۷توسط ترکیه و انتقال گاز از شاه دنیز۲ از مسیر ترکیه بین سال‌های ۲۰۴۲-۲۰۱۷ امضاء ‌کردند. این دو توافقنامه، خرید گاز طبیعی ترکیه را نهایی کرد و افق جدیدی برای انتقال گاز به بازارهای اروپا باز نمود. علاوه بر این در این جلسه شرکت ملی نفت جمهوری آذربایجان و شرکت نفت تورکاس ترکیه توافق نمودند که برای ساخت پالایشگاهی ۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کنند که طبق برنامه پیش‌بینی شده تا ۲۰۱۵ به بهره‌برداری می‌رسد.

به دنبال باز تعریف ترکیه از موقعیت استراتژیک تاریخی و جغرافیایی خود در آغاز هزاره سوم ترکیه در پی به دست گرفتن مجدد حق صادرات در معاملات انتقال در مناطق پیرامونی خود می‌باشد. این موضوع به تقویت نقش ترکیه در منطقه به عنوان کانون فعالیت‌های منطقه‌ای و انرژی کمک می‌کند و امکان عقلائی بودن خط لوله ناباکو را توجیه می‌کند. علاوه براین، روابط ترکیه با جمهوری آذربایجان نقش مهمی در تعیین روابط با سایر کشورهای منطقه دارد. برای مثال روابط ترکیه با جمهوری آذربایجان تأثیر زیادی در روابط ترکیه با ارمنستان دارد. موضوع مورد اختلاف میان آذربایجان و ارمنستان یعنی قره‌باغ به یکی از مهم ترین مؤلفه‌های تصمیم‌گیری و سیاستگذاری در منطقه تبدیل شده است. در حالی که ارمنستان حضور خود در قره‌باغ را مشروع و حق طبیعی خود می‌داند، جمهوری آذربایجان از این وضعیت به عنوان اشغال و تجاوز یاد می‌کند.

موضع ترکیه و سازمان ملل در این مسأله همسو با جهموری آذربایجان است. ترکیه اصرار دارد که موضوع قره‌باغ توسط دو کشور و توسط یک طرح بین‌المللی و از طریق یک مجرای بین‌المللی حل شود. در همین راستا ترکیه حتی برای حفظ فرصت‌ها و نفوذ خود در قفقاز بعد از بحران گرجستان و روسیه در سال ۲۰۰۸ گروه همکاری و ثبات قفقاز را تشکیل داد. ترکیه خواهان حل مسالمت آمیز این بحران است و از هر گونه تلاشی برای حل این بحران حمایت می‌کند. هر چند رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه نگرانی خود را از عدم موفقیت گروه مینسک که توسط آمریکا، روسیه و فرانسه در سال ۱۹۹۲ برای حل مسئله قره باغ تشکیل شد، ابراز کرده است.

از لحاظ روابط فرهنگی میان دو کشور نیز، در سال‌های گذشته، همکاری ترکیه و جمهوری آذربایجان از طریق سازمان‌های غیر دولتی و نیز دانشگاه ها و مؤسسات تحقیقاتی توسعه و گسترش یافته است. دانشگاه قفقاز که توسط مؤسسات اقتصادی ترکیه تأسیس شد از لحاظ آموزشی از کیفیت مناسبی برخوردار است.

به طور کلی، روابط نزدیک میان جمهوری آذربایجان و ترکیه در ابعاد مختلف سیاسی- امنیتی، اقتصادی، انرژی، فرهنگی و غیره، جمهوری آذربایجان را به یک کشور مهم منطقه‌ای برای ترکیه تبدیل نموده است. بی‌شک تقویت روابط دوستانه ترکیه – آذربایجان گامی در جهت پیشرفت دو کشور خواهد بود. بطور کلی  می توان ادعا کرد که ترکیه وارد فاز امنیت زدایی، یعنی خارج کردن موضوعات از متن امنیتی و وارد کردن آنها به فضای گفتمان سیاسی، شده است. در نتیجه دیدگاه ترکیه به منطقه نفوذش بر مبنای این لنزهای جدید صورت می گیرد. برای مثال در حالیکه امنیت، ادراک تهدید و رقابت هنوز مفاهیم معتبری در شکل گیری سیاست خارجی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای قفقاز جنوبی می باشد، دیدگاه ترکیه به منطقه و جمهوری آذربایجان بر مبنای ایجاد فرصت و نفوذ می باشد،هرچند با توجه به تغییر وضعیت روسیه به سمت مرزهای شرقی خود ،تحولات اخیر خاورمیانه و همچنین تحولات تغییر وضعیت در ساختار سیاسی در ترکیه ،ژئوپلیتیک نقش غالب در روابط چند وجهی  آنکارا-باکو را برعهده خواهد گرفت.