ایران ترجیح می‌دهد که همه قدرت دیپلماسی‌اش را به خاورمیانه محدود نکند
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، روز گذشته گزارشی درباره نزدیک‌شدن عربستان‌سعودی به جمهوری آذربایجان برای مقابله با ایران منتشر شد. اخیرا نشریه العرب چاپ لندن در گزارشی به همین موضوع پرداخته و نوشته است: «عربستان از روابط پیچیده بین این دو کشور آگاه است و می‌کوشد شرایط استراتژیک را علیه ایران تغییر دهد؛ در همین راستا، مسئولان سعودی به همتایان خود در باکو در مورد افزایش نفوذ ایران و تبدیل‌شدن جمهوري آذربایجان به نسخه قفقازیِ عراق هشدار می‌دهند و توافق‌هایی امنیتی با جمهوري آذربایجان امضا کرده‌اند.»
واقعیت اما این است که عربستان سعودی با توجه به موقعیت جغرافیایی خود در شرایطی قرار ندارد که بتواند در این خصوص نقش پررنگی ایفا کند. درواقع معادله تقویت روابط میان ایران و جمهوري آذربایجان در دایره قدرت دیگری قابل بحث است. طی دو سال گذشته تلاش ایران برای تقویت روابط دیپلماتیک در مناطقی خارج از خاورمیانه، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. ایران تلاش کرده است از معطوف‌کردن تمام قدرت خود بر مسائلی نظیر سوریه، لبنان، عراق، حماس و حزب‌الله اجتناب کند و در تقسیم متناسب اقدامات دیپلماتیک خود در محیط پیرامونی‌اش چشمی به ژئوپولتیک خارج از خاورمیانه نیز داشته باشد؛ البته قابل پیش‌بینی بود که این تلاش ایران به‌زودی توجه کشورهایی نظیر ترکیه و تا حدود کمتری ایالات متحده آمریکا و روسیه را به خود جلب خواهد کرد. در طول چند ماه گذشته، ایران تلاش کرده است تا روابط خود با جمهوری آذربایجان را تقویت کند. دو کشور در چند ماه گذشته نشست‌های دیپلماتیک زیادی داشته‌اند و در جدیدترین نمونه آن درباره همکاری‌های بیشتر در دریای خزر و مناقشه ناگورنو قره‌باغ با هم گفت‌وگو کردند.
همچنین انتظار می‌رود که در پی افزایش حجم مبادلات تجاری دو کشور و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، روابط اقتصادی دو کشور نیز اندکی بهبود یابد. حجم مبادلات تجاری میان دو کشور تا سال ٢٠١٧ به میزان ٣٠درصد افزایش داشته است و ایران درخصوص هماهنگ‌سازی نظام بانکی‌اش با جمهوري آذربایجان ابراز تمایل کرده است. ایران‌ایر، بعد از سه سال وقفه، بار دیگر پرواز تهران-باکو را از سر گرفته است. علاوه بر این دو خط آهن جداگانه که دو کشور را به هم وصل می‌کند، آغاز به کار کرده‌اند و یک خط آهن دیگر در حال احداث است و جمهوري آذربایجان موافقت کرده تا وام ٥٠٠میلیون دلاری به ایران برای این خط آهن را برای سه سال دیگر تمدید کند. امسال نیز قرار است دو کشور به‌طور مشترک نخستین کارخانه تولید خودرو و یک کارخانه تولید دارو را در جمهوري آذربایجان احداث کنند.
مسلما تقویت روابط ایران و جمهوري آذربایجان موجب نگرانی آنکارا و واشنگتن خواهد بود. آمریکا به وضوح در موضع دشمنی با ایران قرار دارد و ترکیه نیز در بهترین حالت رقیب منطقه‌ای ایران محسوب می‌شود؛ البته در آن سوی ماجرا هر دو کشور ترکیه و آمریکا از متحدان قدرتمند جمهوري آذربایجان هستند. روابط جمهوري آذربایجان با ترکیه بسیار عمیق است. ترکیه دومین صادرکننده کالاهای مورد نیاز به جمهوری آذربایجان است و در مقابل ترکیه در بین مقاصد صادراتی كشور آذربایجان در مقام دوم نشسته است. ترکیه همچنین حجم بالایی از سرمایه‌گذاری خارجی را به جمهوري آذربایجان هدایت کرده است.
ترکیه همچنین در مسیر ترانزیت تولیدات نفتی جمهوري آذربایجان به اروپا قرار دارد. به همین دلیل است که جمهوري آذربایجان همواره یکی از حامیان سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه بوده است. برای مثال این کشور از حمله نظامی ترکیه به عفرین در سوریه حمایت کرده است. روابط میان آنکار و باکو آن‌قدر نزدیک است كه مدیران شبکه ملی تلویزیونی ترکیه پخش یک برنامه را به دلیل این‌که در آن به همسر رئیس‌جمهوری آذربایجان توهین شده بود، متوقف کردند. دلیل توجه ایران به جمهوري آذربایجان موقعیت جغرافیایی خاصی است که این کشور دارد. جمهوري آذربایجان دقیقا در مرکز مثلثی قرار گرفته است که در سه گوشه‌اش سه قدرت بزرگ منطقه‌ای نشسته‌اند که هر کدام تلاش می‌کنند جمهوري آذربایجان را به سمت حوزه نفوذ خود بکشند. ایران، روسیه و عثمانی در طول قرن‌ها علیه یکدیگر وارد جنگ شده‌اند تا بلکه بتوانند کنترل منطقه قفقاز را به دست بگیرند. ممکن است که این سه کشور در حال حاضر در جنگ نباشند اما مسلما هر سه برای نفوذ بیشتر در منطقه در حال رقابت با هم هستند.
در این میان جمهوري آذربایجان تلاش می‌کند تا با ایجاد نوعی بالانس میان هر سه کشور منافع خود را تأمین کند و در عین حال به هیچ‌کدام وابسته نشده و تحت کنترل هیچ‌کدام قرار نگیرد. روابط اخیر جمهوري آذربایجان با ایران بخشی از این استراتژی درازمدت است و در نتیجه از این روابط نباید تغییر رفتار جدی جمهوري آذربایجان را انتظار داشت.
البته ایران در مقابل جمهوري آذربایجان برتری‌هایی هم دارد و یکی از این برتری‌ها مرز مشترک با جمهوری خودمختار نخجوان است. نکته جالب این است که این جمهوری در یک سوی خود با ارمنستان که رقیب جمهوري آذربایجان محسوب می‌شود مرز مشترک دارد. اگر جمهوري آذربایجان بخواهد به نخجوان دسترسی داشته باشد تنها مسیر زمینی برای دسترسی ایران است؛ ایرانی که برای توسعه زیرساخت‌ها و تأمین انرژی مورد نیاز نخجوان نقشی اساسی ایفا کرده است.
در حال حاضر، رویکرد مثبت ایران به سمت جمهوري آذربایجان آن‌قدر قوی نیست که بتواند جمهوري آذربایجان را از دایره نفوذ ترکیه خارج کند؛ اما با در نظر گرفتن شرایط حساسی که در سوریه و عراق حکمفرما است، باید گفت که روابط امروز ایران با جمهوري آذربایجان بسیار بهتر از سال‌ها پیش است. سقوط داعش در سوریه خلأ قدرتی در این کشور ایجاد کرده است و ایران و ترکیه سعی می‌کنند این خلأ را پر کنند. اخیرا ایران در سوریه دست برتر را دارد و توانسته هم در عراق قدرتش را تثبیت کند و هم موفق شده است همکاری بسیار نزدیکی با دولت بشار اسد داشته باشد. در دیگر سو، ترکیه در معرکه سوریه، خصوصا در مسائل مربوط به کردهای سوریه، در موضع دفاعی قرار گرفته است. کردهای سوریه کنترل عفرین را در دست دارند و تا نزدیکی مرزهای ترکیه پیش آمده‌اند. آن‌قدر نزدیک که ترکیه را وادار کرده‌اند تا دست به اقدام نظامی بزند؛ چراکه امنیت ملی خود را در معرض خطر می‌بیند. در حال حاضر این درگیری در مرکز اصلی توجهات ترکیه است. بنابراین از نظر ایران حالا زمان خیلی مناسبی است تا ایران برای تقویت روابطش با جمهوري آذربایجان تلاش کند؛ چراکه ترکیه در سوریه مشغول است. البته حتما آنکارا هم متوجه رویکرد ایران شده است اما واقعیت این است که این کشور نمی‌تواند منابعش را حداقل در حال حاضر، آن‌طور که باید برای سد کردن مسیر ایران بسیج کند.
رویکرد ایران در قبال جمهوري آذربایجان در مراحل اولیه است. اگر ایران بتواند در روابطش با جمهوري آذربایجان به اهداف خود برسد موفقیت بزرگی خواهد بود و مسلما شکستی بزرگ برای ترکیه و آمریکا. اما حتی اگر این رویکرد موفقیت‌آمیز هم نباشد، ایران چیز زیادی از دست نمی‌دهد. این رویکرد یک رویکرد دیپلماتیک کم‌هزینه است که در صورت شکست آسیب چندانی به ایران وارد نمی‌کند؛ بنابراین ارزش شرط‌بندی را دارد. شاید افکار عمومی داخل ایران نیز موافق این ایده باشد که ایران به جای تمرکز بیش از اندازه بر خاورمیانه اندکی هم توجه‌اش را به کشورهای پیرامونی غیرخاورمیانه‌ای خود معطوف کند.
