به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز،مناقشه قره باغ کوهستانی بین آذربایجان و ارمنستان در سال 1988 میلادی آغاز گشت. در آن زمان قره باغ کوهستانی که بیشتر ساکنان آن را ارمنی ها تشکیل می دادند اعلام داشت که از ترکیب آذربایجان جدا می شود. در مورخه 10 دسامبر سال 1991 میلادی در قره باغ کوهستانی رفراندومی برگزار شد و طی آن اهالی اعلام داشتند که خواستار جدا شدن از آذربایجان هستند. بعد از آن جنگی گسترده در منطقه قفقاز جنوبی شروع شد و ارامنه توانستند علاوه بر قره باغ کوهستانی هفت مناطقه اطراف آن را هم به تصرف خود درآوردند. از مورخه 12 می سال 1994 میلادی پس از امضای قرارداد صلح در بیشکک جنگ خاتمه یافت. از سال 1992 میلادی تا به امروز برای حل و فصل مناقشه قره باغ کوهستانی مذاکراتی در چارچوب گروه مینسک سازمان همکاری و امنیت اروپا انجام می شوند که تاکنون نتیجه خاصی نداشته است. سازمان همکاری و امنیت اروپا که نسبت به بروز بحران در همسایگی خود حساس بوده و آن را تهدیدی برای امنیت اروپا می داند، در راستای جلوگیری از جنگ در منطقه قفقاز جنوبی بین آذربایجان و ارمنستان گروه مینسک را در سال 1992 میلادی تشکیل داد که این گروه بالاخره موفق شد تا در سال 1994 میلادی بین آذربایجان و ارمنستان صلح موقت ایجاد نماید. گروه مینسک تاکنون به طرفین مناقشه پیشنهاداتی ارائه کرده که یا با مخالفت هر دو طرف مناقشه یا یکی از طرفین مناقشه مواجه شده و پیشنهادات عملیاتی نشده اند. از سوی دیگر شورای امنیت تاکنون چهار قطعنامه در مورد ضرورت آزادسازی اراضی اشغالی آذربایجان صادر نموده که از سوی ارمنستان به اجرا درنیامده اند.
آیا آذربایجان این اراده را دارد که در شرایط ثبات نسبی حاصل از درآمدهای نفتی به سوی جنگ با ارمنستان برود؟ آیا ارامنه حاضر خواهند بود تا قره باغ کوهستانی را رها کرده و آن را در اختیار آذربایجان قرار دهند؟ آیا آذربایجان تن به استقال قره باغ کوهستانی خواهد داد؟ نویسنده درصدد است با طرح این سوالات به این مساله برسد که دورنمای این مناقشه چه خواهد شد.
به دنبال روی کار حیدر علی یف در سال 1994 میلادی وی برای ثبیت اوضاع داخلی آذربایجان موافقت نامه صلح موقت با ارمنستان را به امضاء رساند شاید که با کشاندن پای شرکت های نفتی غربی به آذربایجان مناقشه قره باغ کوهستانی را برای همیشه حل و فصل نماید. او بر این باور بود که شرکت های غربی که در دریای خزر سرمایه گذاری کنند، نیاز به امنیت خواهند داشتو با وجود بحران قره باغ کوهستانی که امنیت و ثبات منطقه را به خطر انداخته است، سعی خواهند نمود که به آذربایجان در حل و فصل این مناقشه کمک کنند. اما دولتهای غربی بدون اهمیت دادن به مناقشه قره باغ کوهستانی خط انتقال نفت را از گرجستان عبور دادند. از منظر دولتهای غربی موقعیت قره باغ کوهستانی استراتژیک نیست، چرا که اگر قره باغ کوهستانی دارای موقعیت استراتژیک بود منطقه به وضعیت ثبات باز می گشت. اکنون وضعیت مناقشه قره باغ کوهستانی در شرایط نه جنگ و نه صلح است. و گاه گاهی ارتش های طرفین مناقشه قره باغ کوهستانی در خطوط تماس با یکدیگر درگیر می شوند.
روسیه و آمریکا به عنوان اعضای گروه مینسک با وجود ارائه راه حل های مختلف در جهت حل و فصل این مناقشه راضی به شکل گیری ثبات در منطقه قفقاز جنوبی نیستند. علاوه بر بی اهمیت بودن مناقشه قره باغ کوهستانی برای غرب و روسیه، آمریکا با دادن وده و وعید به آذربایجان می تواند باکو را به عنوان متحد در کنار خود داشته و به منطقه نفوذ روسیه ورود کرده و ایران را هم از طریق قلمرو آذربایجان کنترل نماید. از سوی دیگر روس ها هم ادامه وضع موجود را به منزله حضور دائمی در منطقه قفقاز جنوبی تلقی می کنند. روسیه که بازیگر اصلی در حل و فصل مناقشه قره باغ کوهستانی است می تواند علاوه بر حفظ ایروان باکو را همچنان امیدوار به حل و فصل مناقشه قره باغ کوهستانی از طریق مسکو نگه دارد.
در آوریل سالجاری میلادی جنگی شدید بین آذربایجان و ارمنستان در خطوط تماس شکل گرفت. روس ها به عنوان متحد استراتژیک ارمنستان برای جلوگیری از پیشروی های ارتش آذربایجان و سرنگونی حاکمیت سرژ سرکسیان رئیس جمهور روس گرای ارمنستان به طرفین مناقشه قره باغ کوهستانی طرح جدیدی را ارائه نمودند. روسیه به طرفین مناقشه قره باغ کوهستانی پیشنهاد داد که در ابتدا نیروهای نظامی ارمنستان از پنج بخش از هفت بخش اشغالی آذربایجان خارج شوند و نیروهای نظامی روسیه در قالب نیروهای صلح بانی در دو بخش باقی مانده به عنوان دالان قره باغ کوهستانی و ارمنستان و نیز خود جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی مستقر شوند تا بعدا تعیین تکلیف شوند. پیشنهاد روسیه با مخالفت آذربایجان و ارمنستان روبرو شد. ارمنستان نمی خواهد که اراضی اشغالی را پس دهد و آذربایجان هراس داشت که این پیشنهاد تله ای از طرف روسیه جهت تجزیه کامل قره باغ کوهستانی از آذربایجان باشد. مطمئنا تا زمانی که طرفین مناقشه قره باغ کوهستانی در شرایط نه صلح و نه جنگ هستند منطقه قفقاز جنوبی شاهد ادامه درگیریها بین آذربایجان و ارمنستان خواهد بود ولی به یک جنگ تمام عیار منتج نخواهد شد.
نویسنده دورنمای مناقشه قره باغ کوهستانی را این گونه ترسیم کرده است که ارمنستان بدون وارد شدن در یک جنگ گسترده با آذربایجان اراضی اشغالی آذربایجان را پس خواهد داد چرا برخی از شرایط به مروز زمان ارمنستان را مجبور به این کار خواهد کرد. از سوی دیگر آذربایجان هم مشتاق است تا این مناقشه بدون وقوع جنگی گسترده صورت گیرد. آذربایجان از یک سو با نسل جوانی روبرو است که مایل به شرکت در جنگی دیگر با ارمنستان نبوده و بیشتر دنبال شکل گیری وضعیتی دموکراتیک در آذربایجان هستند و به همین دلیل بیشتر به جای ورود به یک جنگی که ماهیت ایدئولوژیک به خود گرفته با دولت الهام علی یف تنش پیدا کرده اند، و از سوی دیگر دولت باکو نمی خواهد به خاطر قره باغ کوهستانی که ارزش چندانی در تولید ثروت ملی برای آنها ندارد، شرایط مساعد برای بهره برداری از منابع نفتی، صدور به بازارهای جهانی و کسب دلارهای نفتی را از دست دهند. زیرا ارامنه قره باغ کوهستانی در صورت از دست دادن سرزمینی که برای آن مبارزه بسیار کرده و زندگی خود را با دشواری ها و محرومیت ها آکنده کرده اند، راه دیگری به جز تخریب و تلافی از طریق ایجاد ناامنی در جریان خطوط لوله های انتقال انرژی آذربایجان به غرب نخواهند داشت.
از سوی دیگر برخی متغیرها هم وجود دارد که ارمنستان را به سوی پذیرش شرایط آذربایجان ترغیب خواهد نمود. ارمنستان با اقتصاد ضعیف خویش مجبور است به جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی کمک هم بکند و این موضوع رفته رفته مردم ارمنستان را با مخالفت با کمک به جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی واخواهد داشت. به دلیل وضعیت اقتصادی ضعیف ارمنستان که از سال 2008 میلادی تاکنون در رکود به سر می برد، میزان مهاجرت از ارمنستان به خارج در حال رشد بوده است. از سوی دیگر در ارمنستان هم همچون آذربایجان نسل جوانی شکل گرفته است که مایل به جنگ دوباره با آذربایجان نیستند و نمی خواهند در فضای ملتهب دوران جنگ سرد که هنوز بر منطقه قفقاز جنوبی حاکم است تنفس بکنند. از سوی دیگر ثروتمندان ارمنستان همانند ثروثمندان و مقامات عالی رتبه آذربایجان هم تمایلی به از دست دادن ثروت ها و امکاناتی که در اثر شروع جنگ از دست خواهند داد، ندارند.
نویسنده در خاتمه متغیر اقتصاد را عاملی مهمی در حل و فصل مناقشه قره باغ کوهستانی
بین آذربایجان و ارمنستان می داند.
علی حیدری منور
