حاج مایل علی اف وامدار حکمت شیعی است/ مدح و مرثیه یکی از جلوه های تجلی شعر شیعی در جمهوری آذربایجان

نعلبندی گفت: در واقع امثال حاج مایل علی اف زمانی که مساجد به کلوپ و انبار تبدیل می شدند، با قرآن و نهج البلاغه مانوس و به تقویت بنیان های دینی در شعر خود مشغول بودند.

رخی بر این عقیده بوده اند که هفتاد سال زندگی زیر یوق ملحدان کمونیست، تمام داشته های فرهنگی و دینی مردم قفقاز را ازآنها ستانده است.اما اندکی تورّق در تاریخ و فرهنگ این منطقه نشان می دهد که مردم قفقاز و به ویژه جمهوری آذربایجان هیچگاه عقبه ی دینی خود را فراموش نکرده اند.

جمهوری آذربایجان و ایران اشتراکات زیادی در حوزه های دین مداری، ولایت اهل بیت(علیهم السلام) و فرهنگ دارند که باید فعالیت های متمرکزی انجام دهند تا این ذخایر و اشتراکات را پررنگ بنمایند. روح دینی موجود در اشعار حاج مایل علی اف مهدی نعلبندی نویسنده و پژوهشگر را بر آن داشته تا مجموعه ای از اشعار این شاعر متعهد را به زبان فارسی برگرداند. بر همین اساس گفتگویی با مهدی نعلبندی در رابطه با تازه ترین اثرش داشته ایم:

 در پیشانی کتاب “گزیده اشعار حاج مایل علی اف” به عنوان “شعر شیعی قفقاز” بر می خوریم. صحبت را از چیستی شعر شیعی و سیر تحول آن در قفقاز آغاز کنیم.

ابتدا لازم است تشکر کنم از عزیزان آناج که این فرصت را برای معرفی یکی از سرآمدان شعر شیعی در ادبیات معاصر جمهوری آذربایجان فراهم کردند. شعر شیعی عبارت است از شعری که در آن روح تشیع موج می زند، یعنی اشعاری که در آنها عرفان ، حکمت، قرآن، اخلاق، دیانت و شوریدگی و ارادت به ذوات مقدسه معصومین علیهم السلام وجود دارد. این مولفه ها در هر شعری وجود داشته باشد، به عنوان شعر شیعی شناخته خواهد شد.

مدح و مرثیه یکی از جلوه های تجلی شعر شیعی در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان است. تجلی دیگر شعر شیعی در سایر قالب ها به ویژه در غزل است. در این زمینه غزلیات حافظ نمونه ای از تجلی شعر شیعی است.

در شعر آذربایجان نیز روال به همین گونه بوده است. شعر شیعی در اشعار شاعرانی مثل سید عظیم شیروانی و حکیم ابوالقاسم نباتی و دیگران موج می زند. در متاخرین اشعار علی آقا واحد با کمی اغماض جزو همین دسته مطرح می شود. صراف تبریزی و راجی تبریزی را نیز می توان جزو شاعران این مکتب برشمرد و شهریار را سرآمد این شاعران نام نهاد که شعر شیعی در اشعار استاد شهریار به اوج خود می رسد.

اما در جمهوری آذربایجان به نظر می رسید پس از حاکمیت کمونیسم و جدایی آذربایجان از ایران باید در سیر تحول شعری گسستی ایجاد می شد که بخشی از آن به طور طبیعی اتفاق افتاد، اما وقتی اشعار شاعران را رصد می کنیم می بینیم نه تنها این افتراق منجر به گسست کامل نشده بلکه اشعار ملاعلی طوطی ناردارانی برمی خوریم که نمونه کامل شعر شیعی است و یا در اشعار هاشم بیگ ثاقب، رگه هایی بارز از شعر شیعی و مرثیه سرایی وجود دارد. در این مقطع تاریخی چون در حکومت آته ایستی و ضد خدایی حاکم بود، این اشعار مجال ظهور نداشتند و گونه ای از ادبیات به نام ادبیات صندوقی به وجود آمد. البته به جر شعر شیعی که بخش اعظم ادبیات صندوقی را تشکیل می داد، اشعار اجتماعی و سیاسی هم در این حوزه وجود دارد. واژه «ادبیات صندوقی» را نخستین بار در ایران، دوست فاضلم آقای مصطفی قلیزاده علیار بر اساس مصاحبه شان با مرحوم حاج علمدار ماهر مطرح کردند که خود حاج علمدار هم از قله های شعر اهل بیت در جمهوری آذربایجان بود و دو سال پیش به رحمت خدا رفت.

در اواخر دوران شوروی و بعد از سیاست های “گلاسنوست” و “پروسترویکا”ی گورپاجف که منجر به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شد، مجالی پیدا شد تا زمینه عرضه افکار به ویژه شعرهای شیعی فراهم شود.در سالهای بعد از استقلال نیز با انجام مراودات شاعران جمهوری آذربایجان با شاعران ایرانی شعر شیعی تقویت شد. دقیقا در این مقطع زمانی شاعری چون حاج مایل علی اف که از شاگردان ملا علی طوطی ناردانی و علی آقا واحد و اکرم جعفر بود به ایران سفر کرد و همین مراودات دوسویه منجر به تقویت و عرضه شعر شیعی در جمهوری آذربایجان شد.

حاج مایل، عرفان و عقاید شیعه را نزد ملا علی طوطی آموخته بود و به واسطه آشنایی با زبان عربی با قرآن و نهج البلاغه مأنوس بود و با الفبای فارسی هم آشنایی داشت و زبان فارسی را کامل می شناخت. کسی بود که در دوران کمونیستی با قرآن و نهج البلاغه مأنوس بود و اشعار حافظ و سعدی را می خواند. مانوس بودن شاعری غزل سرا با نهج البلاغه و قرآن در آن دوران حرف بزرگی است. در واقع امثال حاج مایل علی اف زمانی که مساجد به کلوپ و انبار تبدیل می شدند، با قرآن و نهج البلاغه مانوس بود و به تقویت بنیان های دینی در شعر خود مشغول بودند و این همان زمان بوده که در شوروی هر کس را به جرم دینداری دستگیر می کردند ، تبعید به سیبری و اردوگاه های کار اجباری را باید تحمل می کرد.

ایشان بعد از رحلت امام خمینی (ره) به تهران می آیند و انس و الفتی با شاعران ایرانی و آذربایجانی به ویژه استاد عابد برقرا می کنند. مشاعره و مکاتبات زیادی بین این دو شاعر رد و بدل می شود، شاید مشابه ارتباطی که بین استاد شهریار و شاعران جمهوری آذربایجان وجود داشت. برای نمونه استاد عابد در شعری حاج مایل را این گونه توصیف می کنند:

گولِ حوسنون منه باکونی ائتدی گولسِتان، مایل

یقین اولدو اونو ائتمزدی دل هرگز گمان، مایل

کؤنول آیینه‌ی- آفاق تک صاف ایدی وصلوندن

بو آیینه وئریر، روخساریوون عکسین نشان، مایل

وصال ایّامی فصلِ گول کیمی چوخ تئز چاتار باشه

ازلدن بو مداره دؤور ائدیب چرخِ زمان، مایل

آنچه در سرگذشت شعری حاج مایل علی اف نمود بیشتری دارد، رهبری گونه ای نوظهور از شعر در جمهوری آذربایجان است که به نام “شعر انتظار فرج” شناخته شد. یعنی حاج مایل در خلال تفسیر عرفانی اشعار شاعرانی مثل حکیم ملا محمد فضولی و سید عظیم شروانی و عمادالدین نسیمی و راجی تبریزی و دیگران، بابی را برای شاگردان خود گشود که به ظهور دوباره این گونه ادبی در شعر معاصر جمهوری آذربایجان منجر گردید. “حاج علمدار ماهر”، “حاج یاشار جاهد”، “مهر علی عاصم” بعد از ایشان ادامه دهنده این مکتب شعری بوده و هستند و برای اهل بیت شعر گفته اند.

در این میان اتفاق مبارکی به نام نهضت بازگشت به عروض هم به وقوع پیوست. می دانید که شعر منظوم ترکی در دو قالب هجایی و عروضی عرضه می شود. هر چه هجاء “شفاهی” و “عاشیقی” است؛ عروض، سمت و سوی عرفانی و حِکَمی دارد.

با این مقدمه نسبتا طولانی نتیجه می گیریم که وقتی از شعر شیعی صحبت می شود، منظور همان اتفاقی است که در شعر فارسی و عربی و اشعار ترکی در ایران و بخشی از آناتولی به شکل قدرتمند روی داده و در جمهوری آذربایجان و در دل جو خفقان آور کمونیستی با واسطه ی افرادی مثل ملا علی طوطی و حاج مایل، تجدید حیات کرده و امروز با اقتدار به حیات خود ادامه می دهد.

 در دوران کمونیستی چه چیز باعث شد تا با وجود جوّ شدید خفقان، مردم علایق و باورهای مذهبی خود را حفظ کنند؟

خداوند در قرآن می فرماید: “می خواهند نور خدا را با دهانهاشان خاموش کنند در حالی که خداوند نور خود را کامل کرده است.” این وعده ی الهی است و نور ولایت اهل بیت – علیهم السلام – چیزی نیست که به این بهانه ها خاموش شود. همچنین خداوند در قرآن می فرماید سنت خداوند تغییر نمی پذیرد. بخشی از تقدیر و تدبیر این رویداد مبارک در دست ما نیست و سنت الهی است و تغییر ناپذیر. وقتی شیر مادرانمان با اشکهای او در روضه امام حسین و اهل بیت – علیهم السلام – آمیخت و در حلق ما ریخته شد، باورهایمان نیز شکل گرفت؛ خواه در قفقاز و خواه در قلب اروپا یا هرجای دیگر تشیع به همین شکل با نفوذ در دل و جان ادامه یافته است. اگر چه تحت تاثیر برخی عوامل در برخی شرایط این گرایشات در لایه های زیرین جامعه، مستتر شده است اما هرگز از بین نرفته و این حقیقت در دوره های مختلف تاریخ ثابت شده است.

دلیل دوم مجاهدت هایی است که صورت گرفته است؛ اگر تاریخ اتحاد جماهیر شوروی را بررسی کنید، می بینید که در دهه سی میلادی خیلی از علمای دینی را به جاهای مختلف تبعید کرده اند که برخی حتی جنازه شان پیدا نشد. خیلی از علما را در دریای خزر خفه کرده اند ولی با این همه تشیع ادامه یافت و یکی از دلایل این استمرار، مجاهدت های علماست. به هرحال مردم به طرق مختلف شئونات دینی خود را حفظ کرده اند؛ مثلا برخی دینداران قفقازی نقل می کردند که در امر ازدواج، اجازه جاری شدن خطبه عقد را نمی دادند ولی پس از برگزاری مراسم رسمی و دفتری، ما عالمی پیدا می کردیم و در محفلی خصوصی خطبه عقد را جاری می کردیم.

سومین عامل در حفظ باورهای دینی مردم قفقاز، شعر شاعران دینی بود که در این خصوص زحمات زیادی را متحمل شدند. همان طور که در دوران رضاخان مراسم عزاداری به صورت پنهانی تشکیل می شد، در قفقاز نیز چنین اتفاقاتی می افتاد؛ مثلا فردی تعریف می کرد در ماه محرم در خانه ی یکی از اهالی روستا جمع می شدیم و می گفتیم دخترت را با فلان پسر نامزد کن و همین بهانه می شد تا در ظاهر میوه و شیرینی نیز آماده کنیم و دور هم جمع شویم؛ اما هدف ما از این محفل، فقط گریه بر امام حسین – علیه السلام – بود. در آن مجالس، شاعران اهل بیت چند بیتی می خواندند و مردم گریه می کردند. آنان اجازه برپایی مجلس روضه را نداشتند اما به هر طریقی شئونات را زنده نگه می داشتند.

 در مورد کتاب گزیده اشعار حاج مایل علی اف توضیح دهید که برگردان و ترجمه تحقیق شماست.

کتاب گزیده اشعار حاج مایل علی اف شامل 271 صفحه است که اگر کل اشعار این شاعر را انتخاب و ترجمه و رمزگشایی می کردیم، قطعا حجم کتاب 5 برابر می شد. این کتاب توسط انتشارات سوره مهر و با مساعدت ویژه ی حوزه هنری استان آذربایجان شرقی در تیراژ 1100 نسخه ، به چاپ رسید و قیمت پشت جلد آن 12 هزارتومان است.

تمامی اشعار انتخاب شده به زبان فارسی ترجمه شدند. در ترجمه به دو نوع عمل کردم؛ بخشی از اشعار را به صورت برگردان فارسی نوشتم، یعنی مضمون اشعار با نثر منتقل شد و شش شعر را هم ترجمه آزاد کردم که سرایش مجدد و سپید در آنها اتفاق افتاد.

فصل های کتاب عبارتند از: اشعار آیینی، شعر انتظار، انقلاب اسلامی -حاوی دو شعر که یکی به امام خمینی(ره) و دیگری به مقام معظم رهبری تقدیم شده است-، حکمت – که شکل مضمون پند و نصیحت دارد – و غزل ها که بخش عظیمی از این کتاب را به خود اختصاص داده است. علاوه بر غزل، اشعار شاعر در سایر قالب های شعری مانند قطعه، تخمیس، ترجیع بند، رباعی و قوشما -ادبیات شفاهی – نیز در فصلی مجزا دسته بندی شدند.

تقریبا غالب اشعار دارای پاورقی است که پاورقی ها نیز به دو شکل هستند؛ یک بخش عبارت از رمز گشایی اشعار و بخش دیگر در رابطه با تفاوت های زبانی است. البته برخی جاها نیز شاعر از شعرای دیگر الهام گرفته است و ما هم در پاورقی از برخی شاعران نام برده ایم.

 شمّه ای هم از زندگی مرحوم حاج مایل علی اف برای مخاطبان آناج بگویید و این که چرا از حاج مایل شروع کردید؟

طبق تحقیقاتی که انجام دادم حاج مایل علی اف را سرآمد شاعران در زمینه شعر شیعی معاصر در جمهوری آذربایجان یافتم. به قول آقای مهر علی عاصم هادی اف که یکی از میهمانان مراسم رونمایی کتاب در تبریز بود، حاج مایل در دیار خود همان جایگاهی را دارد که شهریار در بین ما . آقای هادی اف می گفت؛ حاج مایل در اشعارش نه تنها ما را با غزل آشنا کرده بلکه با عرفان فضولی نیز آشنا کرد. این نقل قول هم از او خالی از لطف نیست که گفت “حاج مایل به ما گفت که هرجا دیدید در شعر عرفانی، مضمون دشت یا صحرا نوشته شده است، بدانید که منظور صحرای کربلاست.”

بنابراین وقتی ما با چنین شاعری آشنا می شویم دیگر دلیلی ندارد برای آغاز معرفی این سلسله از شاعران، سراغ شاعر دیگری برویم. این طبیعی است که در ایران با حاج مایل آشنا نیستند زیرا اشعار این بزرگوار در ایران شناخته نشده است و خوشحالم که خداوند به من توفیق داد تا با انتشار این کتاب زمینه چنین شناختی را فراهم کنم.

بیوگرافی شاعر نیز در مقدمه کتاب به صورت مفصل بیان شده است. در این حد بگویم که حاج مایل در 1935 میلادی – 1314 شمسی – در نارداران متولد شده، دارای تحصیلات عالی بود و از جمهوری آذربایجان دکترای افتخاری در رشته زبان شناسی دریافت کرده است. و در 1999 میلادی -1378 شمسی- به رحمت خدا رفته است و در حرم رحیمه خاتون خواهر امام رضا – علیه السلام – مدفون است.