گزارش نشست بررسی «اصول و امکانات همکاری بین ایران و جمهوری آذربایجان» با حضور فرهاد محمداف، رئیس مرکز مطالعات استراتژیک جمهوری آذربایجان

به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز به نقل از ایراس،اگر درباره روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان با صرف نظر از تاریخ روابط دو کشور، تنها با اتکا به شرایط جغرافیایی، اشتراکات و سوابق تاریخی- فرهنگی و دینی و مولفه های اقتصادی مثل ظرفیت های تجاری، شبکه ی ارتباطی و تزانزیت کالا و انرژی بر روی کاغذ چشم اندازی تجسم شود، این رابطه را می توان استراتژیک و با چشم اندازی مثبت ارزیابی کرد. اما آنچه در عمل رخ داده و تاریخ روابط دو کشور نشان می دهد فراز و نشیب های زیاد و ترفیع نسبی مقطعی رابطه است. در نتیجه اکنون نیز با وجود بهبود مناسبات باکو و تهران در چند سال اخیر، این بیم وجود دارد که این شرایط مقطعی بوده و روندی رو به رشد نباشد. بر این اساس موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) با دعوت از هیات علمی مرکز تحقیقات استراتژیک جمهوری آذربایجان به ریاست دکتر فرهاد محمداف، در صدد بررسی راهکارهای توسعه روابط ایران و جمهوری آذربایجان برآمده است. گزارش زیر که ماحصل نشست مشترک شورای علمی ایراس با هیات آذربایجانی است، تقدیم علاقمندان می شود:

دکتر محمداف:
روابط ایران و جمهوری آذربایجان در بیست و پنج سال گذشته فراز و نشیب هایی داشته است. رهبران جمهوری آذربایجان و ایران بر این باورند که روابط دو کشور به سطح استراتژیک ارتقا یابد. جمهوری آذربایجان در موقعیت ژئوپلتیک قابل توجه و جالب واقع شده است. ژئوپلتیک این کشور در آسیا- از لحاظ دینی در جهان اسلام و در دویست سال اخیر در قلمرو امپراتوری روسیه و شوروی و در سال های اخیر در میان کشورهای مشترک المنافع قرار گرفته است. اولویت سیاست خارجی جمهوری آذربایجان روابط دو جانبه است و اهمیت ویژه ای به توسعه روابط دو جانبه داده می شود. رویکرد سیاست خارجی آذربایجان نیز مبتنی بر سازندگی و عملگرایی است. جمهوری آذربایجان راه بسیار موفقی را در توسعه اقتصادی طی کرده است. امروز توسعه بخش غیرنفتی در آذربایجان اولویت دارد. در این راستا همکاری با همسایگان نزدیک بسیار مهم است. من بیشتر ترجیح می دهم اکنون فرصت را در اختیار کارشناسان حاضر قرار دهم تا از نظرات آنها بهره مند شویم.

دکتر امیراحمدیان:
زمانی که در دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه بودم این مساله مطرح بود که میزگردهایی با کشورهای همسایه برگزار شود. حدود ۱۵ یا ۱۶ سال پیش اولین نشست با مهمانانی از وزارت خارجه جمهوری آذربایجان برگزار شد که بسیار مفید بود. قرار بود دومین نشست در باکو برگزار شود اما هر چه ایران منتظر ماند دعوتی برای نشست دریافت نشد. زمانی هم که در سال ۲۰۰۱ موضوع گفتگوی تمدن ها مطرح شد این فرصت به وجود آمد که با کشورهای همسایه در این چهارچوب گفتگوهایی برگزار شود اما از سوی همسایگان از جمله جمهوری آذربایجان استقبالی صورت نگرفت. جای خرسندی دارد که آقای الهام علی اف رئیس جمهور جمهوری آذربایجان گفتگو فرهنگ ها را مطرح کرد و در سال ٢٠١٣ کنفرانس مربوط به این گفتگو با حضور نمایندگان حدود پنجاه الی شصت کشور برگزار شد. ایران از این نوع کنفرانس ها که گفتگوی بین مردم و فرهنگ ها است، استقبال می کند. می توان گفت سیاستی که آقای الهام علی اف دنبال می کند سیاست موازنه مثبت بین سه کشور همسایه بزرگ قفقاز، ایران، روسیه و ترکیه است. دولت علی اف سیاست خود را به گونه-ای تنظیم می کند که بتواند با همه طرف ها رابطه داشته باشد و بدین ترتیب محیط آرامی برای رشد اقتصادی جمهوری آذربایجان پدید آورده است. روابط ایران و آذربایجان نیز آرام ارام رو به توسعه است اما این نیازمند آن است که بین مراکز مختلف دو کشور گفتگوهایی برگزار شود. چرا که اشتراکات بین دو ملت ایران و آذربایجان خیلی بیشتر از اختلافاتشان است. البته برخی از این مراکز و گروه ها وجود اختلافات را مطرح می-کنند تا روابط دو کشور را تیره کنند. اما می توان بر وجوه مشترک بیشتر تاکید و بحث کرد. ایران و آذربایجان تاکنون بطور جدی روبروی هم ننشسته و گفتگو نداشته اند. لازم است که دو طرف در این زمینه اقدام کنند.

علاوه بر این نکته باید بگویم دو مساله ایران و آذربایجان را از هم دور می کند. یکی مساله ترک یا آذری زبان-های ایران است و دیگری مساله دینی و شیعه در آذربایجان است. زمانی که درباره این مسایل بحث می شود اختلافات شدید می شود. دیگری مساله مشاهیر تاریخی مشترک است که هر دو کشور درباره آنها ادعایی دارند. این اختلافات را باید به دانشمندان این حوزه ها واگذار کرد تا آنها رفع اختلاف کنند.

دکتر عزیزی:
چند نکته کلی درباره روابط ایران و جمهوری آذربایجان وجود دارد. روابط دو کشور در سال های اخیر، بطور مشخص از سال ٢٠١٣ و با روی کار آمدن آقای روحانی در ایران و بطور جدی از سال ٢٠١٥ با انعقاد توافق هسته ای ایران رو به گسترش است. بهبود روابط هم شامل روابط دوجانبه و هم چند جانبه است. نمود بهبود روابط در سطح دو جانبه موضوع توافق برای تسهیل ویزا بین دو طرف بود و در سطح چند جانبه نیز اجلاس سه جانبه سران ایران-روسیه و جمهوری آذربایجان در باکو است. چند نکته مهم از این روند می توان استنباط کرد که بر اساس آنها می توان توسعه بیشتر روابط ایران و جمهوری آذربایجان را رقم زد. نکته اول بحث ضرورت نگاه پراگماتیستی به روابط دو کشور است. چنانچه در روابط ایران و آسیای مرکزی و قفقاز به ویژه در رابطه با جمهوری آذربایجان مشاهده شد حرکت از حوزه هایی که کمتر حساسیت برانگیز مانند حوزه های اقتصادی آغاز و به سایر حوزه ها توسعه یافته است. این رویکرد می تواند پایه خوبی برای توسعه روابط دو کشور بنا بگذارد. از منظر تئوریک روابط بین الملل نیز این را می توان با استفاده از منطق کارکردگرایی توضیح داد که مستلزم همکاری منطقه ای در زمینه اجتماعی و اقتصادی است که به همکاری در سطح بالای سیاسی و همکاری امنیتی تسری می یابد. این نوع همکاری بین کشورهای دموکراتیک شکل می گیرد. کشورها در این نوع رابطه باید نقش یک سری مولفه ها را کاهش دهند: انند رابطه ایران و ارمنستان و یا رابطه جمهوری آذربایجانو اسرائیل. در رابطه ایران و جمهوری آذربایجان نیز این الگو قابل اجرا است. ایران یک قدرت منطقه-ای در خاورمیانه است و جمهوری آذربایجان یک بازیگر مهم منطقه ای است. توسعه روابط اقتصادی دو کشور می تواند به سایر حوزه ها گسترش یابد. ما به نشست سه جانبه روسای جمهور ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان به عنوان یک اتفاق خوب می نگریم که نباید در سطح یک نشست نمادین سیاسی باقی بماند و می تواند یک نشست واقعی سیاسی باشد که به توسعه روابط کشورها کمک می کند.

مسی آقا محمدی (عضو هیات جمهوری آذربایجان):
در اینجا به دوره های تنش و سردی در روابط ایران و جمهوری آذربایجان اشاره شد. در این زمینه به چند نکته مهم اشاره شد. نکته بسیار درستی که بیان شد این بود که اشتراکات بین ایران و جمهوری آذربایجان بیشتر از اختلافات است. اما در این میان پارادوکسی نیز وجود دارد. این اشتراکات مایه اختلافات می شود؛ سه مساله ترک زبانان در ایران، مساله دین و مذهب شیعه و مساله مشاهیر مشترک. نود درصد جمعیت جمهوری آذربایجان ترک زبان هستند و در ایران نیز جمعیت بزرگی ترک زبان وجود دارد. حدود هشتاد تا هشتاد و پنج درصد جمعیت جمهوری آذربایجان شیعه هستند و اکثریت جمعیت ایران نیز شیعه است. درباره شخصیت های تاریخی نیز عامل زبان مؤثر است. همانگونه که گفته شد مساله علمی است و در اینباره باید کسانی مذاکره کنند که متخصص مساله است. مثلا درباره نظامی گنجوی حداقل حدود شصت شخصیت جهانی کتاب و مقاله نوشته اند. در اینباره هر کسی صلاحیت سخن گفتن ندارد. به نظرم اصلی ترین مساله بروز اختلاف ها واقف نبودن کسانی است که درباره موضوع ها سخن می گویند و برای جامعه نیز تقریر کرده و به مساله ای سیاسی تبدیل می کنند که اختلاف برانگیز می شود. اما این اراده سیاسی که در چند سال اخیر قابل مشاهده بوده موجب شده کسانی که به اختلافات دامن می زنند نیز ساکت شوند. توسعه روابط سیاسی-اقتصادی باعث می-شود که میان دو کشور درباره اختلاف های تاریخی-فرهنگی تفاهم بیشتری ایجاد شود.

خبرنگار ماهنامه دیپلماسی انرژی:
دو سوال درباره روابط انرژی جمهوری آذربایجان و ترکیه و همچنین روابط انرژی ایران-روسیه و جمهوری آذربایجان مطرح است. سوال اول این است که بر ساس طرح های قبلی قرار بود که گاز حوزه شاه دنیز از طریق خط لوله تاناپ به ترکیه منتقل شود. هدف این خط لوله در واقع بازار اروپا بود. آیا تغییر برنامه ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا بر روی این پروژ تاثیرگذار خواهد بود؟ به عبارت دیگر، آیا فکر نمیکنید قطع رابطه ترکیه و اتحادیه اروپا بر عملیاتی شدن خط لوله تاناپ و رابطه گازی جمهوری آذربایجان و ترکیه تاثیری داشته باشد؟ سوال دوم این است که با توجه به دیدار سه جانبه روسای ایران-روسیه و جمهوری آذربایجان و تاکید بر گسترش روابط در حوزه انرژی، به نظر شما چه طرحی از جمله طرح انتقال انرژی از روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان و یا طرح دیگری عملیاتی خواهد شد؟

خانم گلمیرا رضایوا (عضو هیات جمهوری آذربایجان):
انرژی یکی از حوزه های همکاری ایران و جمهوری آذربایجان است زیرا تعارض منافع بین آنها وجود ندارد و در این حوزه زمینه های زیادی برای مذاکره و همکاری مشترک وجود دارد. ایران و جمهوری آذربایجان حدود بیست و دو سال است در زمینه انرژی رابطه دارند. یکی از حوزه های همکاری دو کشور در میدان شاه دنیز است که ایران در این میدان سرمایه گذاری کرده است. یکی دیگر از پروژه های مشترک بین ایران و جمهوری آذربایجان، انتقال گاز آذربایجان به مناطق ایرانی و آذری از طریق مسیر ایران است. از سوی دیگر چون ایران ارتباط مستقیمی با اروپا ندارد و علاقمند است گاز خود را به بازارهای اروپا صادر کند، بنابراین این مساله می تواند یکی از موضوعات همکاری مفید بین ایران و جمهوری آذربایجان باشد. جمهوری آذربایجان از طریق خط لوله باکو-جیحان که با مشارکت شرکت های سوکار و بی پی و… احداث می-شود، به اروپا متصل می شود و می تواند شبکه ای از بزرگترین تولیدکنندگان در منطقه را تشکیل دهد. اما این نگاه می تواند تغییر کند. بازار خاورمیانه نیز با وجود کشورهایی چون بحرین، عمان، ایالات متحده و پاکستان و دیگر کشورها بزرگ است.

در خصوص سوال درباره آینده رابطه جمهوری آذربایجان و ترکیه نیز باید اذعان شود که به نظر می رسد هرگز هیچ مساله ای نمی تواند رابطه جمهوری آذربایجان و اروپا و یا رابطه جمهوری آذربایجان و ترکیه را تحت تاثیر قرار دهد. ترکیه در پروژه های گازی جمهوری آذربایجان سرمایه گذاری کرده و می خواهد مسیر انتقال گاز آذربایجان باشد.

اما درباره رابطه همکاری گازی جمهوری آذربایجان و روسیه؛ گازپروم روسیه میدان شاه دنیز و صادرات گاز آذربایجان به گرجستان را رقیب خود می بیند. درباره همکاری سه جانبه گازی ایران-روسیه و جمهوری ذربایجان نیز باید گفت با وجود سطح روابط عالی بین سه کشور، مشکلاتی وجود دارد. این مسایل می تواند بین هر دو یا سه کشوری که بخواهند در اینباره همکاری کنند، به وجود آید.
چنانکه در رابطه انرژیک جمهوری آذربایجان و ترکیه نیز مسایلی وجود دارد. آذربایجان یک کشور مستقل است. گاز آذربایجان از میدان شاه دنیز از طریق خط لوله باکو-جیحان به قلمرو ترکیه منتقل می شود. رابطه گازی جمهوری آذربایجان و ترکیه نیز به شرایط بازار بستگی دارد. با این حال من فکر می کنم که همکاری دو کشور در زمینه تولید و صادرات گاز ادامه خواهد داشت.

دکتر کیانی:
سوال آخر درباره شرایط مساله قره باغ، با توجه به اخبار منتشره درباره توسعه هرچند اندک در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. چشم انداز این مسئله به چه صورت قابل ارائه است؟

دکتر محمداف:
اگر بخواهیم درباره روندهای اخیر مساله قره باغ سخن بگوییم باید از ماه آوریل ۲۰۱۶ شروع کنیم. پس از تنش های نظامی اخیر بر همه جهان روشن شد که مناقشه قره باغ یک مناقشه منجمد نیست. مهمترین نتیجه این تغییرات از نظر سیاسی و نظامی این بود که حلقه دفاعی که با نام اوهایان معروف بود در عرض دو روز از هم فروپاشید. اکنون نیز ما می بینیم تاثیر این جنگ چهار روزه ادامه دارد. بعد از این حوادث روسای جمهور جمهوری آذربایجان و ارمنستان دوبار در وین و سنت پترزبورگ دیدار داشتند. پس از دیدار آخر، رویدادهایی در ارمنستان چون گروگانگیری در یک پاسگاه پلیس رخ داد که حاکی از آن بود که ارمنستان سعی دارد روند گفتگوها را به تاخیر اندازد.

در روند مذاکرات باید دو مساله را از هم جدا کرد. یکی مساله اصلی که به حل مناقشه مربوط است و دیگری مسائل فرعی که برای حل مناقشه لازم هستند اما به حل مناقشه منجر نمی شوند. امروز روسای گروه مینسک می خواهند خط تماس دفتر نمایندگی سازمان همکاری و امنیت اروپا را بگشایند ولی نظر جمهوری آذربایجان این است که مستقیم به سمت حل مناقشه حرکت کند. این اولین اتفاق نیست. خاطر نشان شود که بعد از مذاکرات متعدد سال ۲۰۱۴، ارمنی ها با ۴۰ هزار نیرو در سرزمین های اشغالی مانور نظامی برگزار کردند و در همان زمان جمهوری آذربایجان یک بالگرد ارمنی را ساقط کرد. مرحله دوم این است که ارمنستان از توپخانه و ظرفیت نظامی سنگین خود در قره باغ استفاده می کنند که به درگیری هایی چون مناقشه ماه آوریل منجر می شود. اگر با این منطق روند ادامه یابد، بعید نیست مناقشه بار دیگر تکرار شود. جمهوری آذربایجان آماده است بیش از آنچه در ماه آوریل از خود نشان داد، به هر نوع تحرک نظامی ارمنستان پاسخ دهد. برخی کارشناسان مدعی هستند که ارمنستان دارای موشک های اسکندر است و می تواند از آن در جنگ با آذربایجان استفاده کند. اما در جنگ آوریل ارمنستان از بالگرد استفاده کرد اما از جنگنده استفاده نکرد. یک نظریه وجود دارد که یک کشور می تواند هر نوع اسلحه  و تجهیزات نظامی داشته باشد اما این به معنای اعطای مجوز برای استفاده از آنها نیست. روسیه در دو کشور غیر از قلمرو خود، سامانه اسکندر را مستقر کرده است که شامل بلاروس و ارمنستان می شود. شرط روسیه برای بلاروس این است که سرویس برای موشک های اسکندر فقط از طریق این کشور انجام می شود و بدون اجازه روسیه، بلاروس حق استفاده از این موشک ها را ندارد. به نظر ما در ارمنستان کارشناسی وجود ندارد که بتواند از موشک های اسکندر استفاده کند و به کسی نیز اجازه نزدیک شدن به چند قدمی سامانه را هم نمی دهند. سخن اصلی این است که موشک های اسکندر نگرانی برای جمهوری آذربایجان ایجاد نمی کند.

نخست وزیر جدید ارمنستان درباره سیاست های اقتصادی ادعاهای زیادی دارد اما ماهیت ادعاها تفاوت چندانی با ادعاهای نخست وزیر قبلی این کشور ندارد. حتی اگر کسی که برنده جایزه نوبل شده نیز بیاد نمی تواند ارمنستان را از این بن بست نجات دهد. اصلی ترین حامی ارمنستان روسیه است. آمریکا به دلیل انتخابات و پیروزی دونالد ترامپ مشغول مسایل داخلی است و فرانسه نیز درگیر مسایل اتحادیه اروپا است و تنها میانجی باقیمانده بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان روسیه است. بنابراین باکو تماس خود با مسکو را افزایش داده است که زمان حل و فصل مناقشه فرا رسیده است. آذربایجان معتقد است که دیگر مذاکره درباره  جزییات مثلا جمع آوری تک تیراندازها از خط تماس و یا افزایش تعداد کارکنان دفتر فلان سازمان تاثیری بر ماهیت مناقشه ندارد. اصلی ترین مشکل این است که ارمنستان از آغاز این پروسه نگران است و مطمئن نیست آیا می تواند این فرآیند را ادامه دهد یا نه.

در آمار ۱۹۸۹ میلادی در قره باغ کوهستانی صد و هشتاد و هشت هزار نفر ساکن بود. چهل و هشت هزار نفر آذربایجانی بوده و باقی آنها ارمنی بودند. اگر مناقشه حل شود باید حدود پنجاه هزار نفر به قره باغ کوهستانی باز گردند. ولی امروز در قره باغ کوهستانی شمار غیرنظامیان به پنجاه هزار نفر نمی رسد. چگونه شده است که جمعیت ارمنستان بطور رسمی ۴۰ درصد کاهش یافته اما از قره باغ  کوهستانی کوچی انجام نشده است؟ در پنج سال اخیر، کشور جعلی و خودخوانده قره باغ کوهستانی به مردم بومی قره باغ پاسپورت ارمنستان نمی-دهد. زیرا تعداد کسانی که به ارمنستان می روند بیشتر از کسانی است که از ارمنستان برمی گردند. ارمنی ها آن سرزمین ها را اشغال کردند اما آنجا کسی زندگی نمی کند. پس برای چه قره باغ کوهستانی به دنبال استقلال است؟ استقلال برای امنیت و ثبات، ثروت و هویت ملی است. رئیس جمهور آذربایجان معتقد است که می توان برای قره باغ بالاترین سطح خودمختاری را در نظر گرفت. جمهوری آذربایجان سابقه خودمختاری نخجوان را دارد. نخجوان، مجلس، رئیس پارلمان، اتاق وزرا و پلیس دارد و از بودجه جمهوری آذربایجان نیز سالانه سیصد میلیون منات یارانه دریافت می کند و در پارلمان جمهوری آذربایجان ۶ کرسی نمایندگی در اختیار دارد. جمهوری آذربایجان آماده است که همین حقوق را به ساکنان قره باغ که ارمنی تبار هستند، اعطا کند. اما رهبران ارمنستان این مناقشه را منبع اعتبار خود می دانند. اگر بین ما اعتماد نیست، برای ساختن این اعتماد باید قدم هایی برداشت. بر این اساس ما به مذاکرات امیدوار هستیم ولی اگر مذاکرات ثمربخش نشود درگیری-های آوریلی می تواند ادامه یابد.