چالش‌های ترکیه در تنش روسیه–اوکراین/ تحلیل

پایگاه خبری حقایق قفقاز/ اظهارات محتاطانه و محافظه کارانه اردوغان نشان داد که در ماجرای تنش بین روسیه و اوکراین، سیاست حفظ موازنه برای آنکارا اهمیت حیاتی دارد. اغراق آمیز نیست اگر موضوع روسیه را برای اردوغان به مثابه یک میدان مین توصیف کنیم. چرا که تلاش برای حفظ منافع و در عین حال، به چالش کشیدن تصمیمات مسکو، برای تیم اردوغان دشوار است.

احمد داود اوغلو رهبر حزب آینده، در سخنان انتقادی خود درباره مواضع سیاسی آنکارا، به اردوغان متلک انداخته و به این اشاره کرده که معطل نگه داشته شدن اردوغان پشت درهای اتاق کرملین، یک برخورد تحقیرآمیز بوده و پوتین هنوز هم با اردوغان به همان شکل برخورد می کند.

جالب اینجاست که برخی از خبرنگاران همراه اردوغان، به دنبال ایجاد یک فضای حماسی و ملی گرایانه بوده و از اردوغان پرسیده اند: آیا ممکن است ترکیه تصمیم بگیرد که روسیه را تحریم کند؟ اردوغان محتاطانه از کنار واژه تحریم گذشته و به آن جواب نداده است.

او پاسخ های خود را در این سه بند مهم و متفاوت گنجانده که هر سه محافظه کارانه و نشان دهنده اوج احتیاط ترکیه در برابر روسیه است: «۱.ما نباید دچار هیجان شویم. این موضوع، بسیار بسیار حساس است. ما باید به درستی تصمیم بگیریم. ما باید به فکر منافع کشورمان باشیم. ۲.ما با اوکراین، منافع سیاسی، دفاعی و اقتصادی بسیار مهمی داریم و نمی توانیم از این کشور دست بکشیم. ۳.ما با روسیه نیز منافع حیاتی و مهمی داریم و نمی توانیم از این کشور دور شویم. ۴.باید ببینیم سران ناتو چه می گویند تا ما نیز بر مبنای آن، تصمیمات و دیدگاه های خود را بیان کنیم.

چرا ترکیه به روسیه احتیاج دارد؟

۱.روابط اقتصادی ترکیه و روسیه، بسیار گسترده تر از آن است که آنکارا بتواند خود را از مسکو دور نگه دارد. حالا روسیه بزرگترین مبدا واردات به ترکیه شده است. آمارها حاکی از آن است که حجم واردات از روسیه به ترکیه در سال ۲۰۲۱ میلادی ۲۹ میلیارد دلار بوده که البته بخش اعظم آن، مربوط به خرید گاز طبیعی است. حالا روسیه، بزرگترین تامین کننده گاز طبیعی ترکیه است. اگرچه میزان صادرات، در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال قبل ۱۰ درصد کاهش یافت، اما روسیه ۳۰ درصد نیاز ترکیه را تامین کرد.

۲.همکاری دو کشور در زمینه انرژی محدود به گاز طبیعی نیست. آنکارا ۱۰ درصد نیاز نفت و یک سوم زغال سنگ خود را از مسکو تامین می کند.

3.نیروگاه هسته ای آک کویو در مرسین توسط شرکت روسی Rosatom در حال ساخت است.

۴.گردشگران روسیه به تنهایی ۲۰ درصد از درآمد گردشگری ترکیه را تامین می کنند.

۵.ترکیه سامانه موشکی اس ۴۰۰ را از روسیه خریداری کرده و احتمالاً در آینده نیز برای تجیهز نیروی هوایی خود به روسیه محتاج خواهد بود.

۶.ده ها شرکت بزرگ پیمانکاری بخش خصوصی ترکیه در روسیه در حال فعالیت هستند

۷.بازار مصرف محصولات غذایی و کشاورزی، درآمد خوبی نصیب صادرکنندگان ترکیه ای می کند.

۸.ترکیه در پرونده قره باغ و احداث میان گذر نخجوان به آذربایجان و اتصال با جهان ترک، سخت نیازمند تشریک مساعی و همراهی روسیه است.

با توجه به موارد بالا، به سادگی می توان فهمید که ترکیه به شدت به روسیه محتاج است و سطح روابط به جایی رسیده که ترکیه نمی تواند از این کشور فاصله بگیرد. اما نکته مهم اینجاست که اردوغان به دنبال حفظ موازنه است و می خواهد علاوه بر حفظ رابطه با روسیه، با اوکراین نیز روابط خوب و رو به رشد داشته باشد. چرا؟ به این دلایل:

۱.ترکیه در ماجرای کریمه، در کنار اوکراین ایستاده و از روسیه انتقاد کرده است. چرا که ارتباط موثر بزرگان تاتارهای کریمه با تیم اردوغان، یک برگ برنده و یک امکان نفوذ ارزشمند برای ترکیه است.

۲.روابط ترکیه با اوکراین در حوزه دفاعی، دو نقطه عطف مهم دارد: صادرات پهپادهای ترکیه به اوکراین و پرواز آنها بر فراز حریم آبی – هوایی دریای سیاه و همچنین همراهی و همکاری ترکیه و اوکراین در تولید بالگرد نظامی.

۳.اوکراین برای ترکیه یک بازار مصرف بزرگ برای صادرات کالا و در عین حال، یک میدان مساعد برای فعالیت پیمانکاران بخش خصوصی ترکیه است.

۴.تداوم همکاری با اوکراین، موجب افزایش قدرت ترکیه در حوزه دریای سیاه می شود.

۵.حمایت ترکیه از اوکراین و تلاش برای گرم گرفتن رابطه با گرجستان، موجب آن می شود که بخشی از زهر روابط ترکیه و روسیه گرفته شود و اردوغان نزد سران ناتو چنین وانمود کند که در عین حالی که با روسیه روابط رو به رشد دارد، اما توانست با دو نامزد عضویت در ناتو، رابطه خوب و اثرگذار برقرار کند.

نگرانی کارشناسان ترک در مورد روسیه

آیدین سزر از تحلیل گران روسیه شناس ترکیه معتقد است: «روس ها به شکلی زیرکانه و بدون آنکه سر و صدایش را در بیاورند، ترکیه را تحت فشار گذاشته و هزینه های سنگینی را بر دولت اردوغان تحمیل کرده اند. به عنوان مثال، خط لوله انتقال گاز روسیه به ترکیه با یک سوم ظرفیت کار می کند، مسکو برای مذاکرات افزایش حجم صادرات گاز به ترکیه روی خوش نشان نداده است. هم از نظر روابط دوجانبه و هم از نظر روابط و رقابت در کشورهای ثالث، دوران سختی را پشت سر می گذاریم. جلسه شورای همکاری در سطح عالی برگزار نشد. علاوه بر این، پوتین برای مدتی در جریان روند همه گیری، تحریم های ضمنی را علیه ترکیه اعمال کرد.»

طاها آک یول از تحلیلگران ترکیه معتقد است:«بحران اوکراین اختلافات ژئوپلیتیکی بین ترکیه و روسیه را عمیق تر کرده است. اظهارات اردوغان و چاووش اوغلو در مورد این که روابط آنکارا – مسکو به سطحی راهبردی رسیده، بسیار غلط و کوته بینانه است. روسیه بارها از پ.ی.د و نهادهای اقماری پ.ک.ک که در مناطق کردنشین شمال سوریه فعال هستند، در مسکو به شکل رسمی پیشوازی کرده و نشان داده که به دغدغه های امنیتی ترکیه توجه نمی کند. علاوه بر این در لیبی و ماجراهای دیگر نیز، هیچگاه زیر بار پذیرش خواسته های ترکیه نرفته و  اشتیاق زاید الوصف اردوغان و چاووش اوغلو به توسعه روابط با روسیه، یک علاقه یک طرفه است که در سیاست خارجی ترکیه، موازنه بین شرق و غرب را به هم زده است.»

شواهد موجود نشان می دهد که اردوغان در مورد روسیه و اوکراین دیدگاهی محتاطانه دارد و نمی خواهد به عنوان کشوری بر صحنه ظاهر شود که به شکل جدی علیه روسیه موضع گرفته است.

ادبیات معنی دار اردوغان

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و رهبر حزب عدالت و توسعه، ده ها بار اصرار کرد که بین پوتین و زلنسکی میانجی گری کند. میزان تکرار و بسامد درخواست اردوغان و چاووش اوغلو در مورد میانجی گری، از حد و اندازه گذشت و دولت ترکیه از اهداف و دیدگاه های سیاسی خود، تصویری از دولتی را به نمایش گذاشت که به شدت تمایل دارد وارد بازیهای بزرگ منطقه ای و جهانی شود، دیده شود، مورد تایید قرار بگیرد و امتیاز به دست بیاورد.

اما نه روسیه و نه حتی اوکراین، امتیاز خاصی به ترکیه ندادند و حمله آغاز شد. اینجا بود که اردوغان در مقام رئیس جمهور یک کشور عضو ناتو، در کنار اوکراین ایستاد و علیه روسیه موضع گرفت. اما واقعیت این است که موضع ضد روسی ترکیه چندان قوی هم نیست و اردوغان ترجیح داد به جای عبارت مرسوم «محکوم کردن اقدام نظامی» روسیه از چنین عبارت میانه روانه ای استفاده کرد: «این حمله غیرقابل قبول است و آن را رد می کنیم.»

اردوغان گفته است: «اقدام نظامی روسیه علیه اوکراین غیرقابل قبول است. این اقدام از نظر ما مغایر با قوانین بین‌المللی است و ضربه سنگینی به صلح، آرامش و ثبات منطقه وارد کرد. ما بار دیگر خواستار حل بحران روسیه و اوکراین از طریق گفتمان و مذاکره در چارچوب توافق مینسک هستیم. در تماسی که با جناب زلنسکی داشتم اعلام کردم که ترکیه از مبارزه اوکراین برای حفاظت از تمامیت ارضی خود حمایت می‌کند. ما وظیفه خود را برای تضمین امنیت همه ساکنان اوکراین به ویژه شهروندان خود و برادران تاتارمان را انجام خواهیم داد.»

تحلیلگران چه می گویند؟

عاکف بکی از تحلیل گران ترکیه که به مدت چند سال مشاور سیاسی رجب طیب اردوغان بوده، در تحلیل سیاسی خود به این موضوع اشاره کرده که بین اهداف واقعی و اهداف اعلامی پوتین تفاوت مهمی وجود دارد.

او گفته است:«ترس از گسترش قلمروی ناتو، صرفاً یک بهانه است. کرملین اوکراین را یک کشور مستقل نمی داند، بلکه آن را میراث روسیه تزاری می داند.»

طاها آک یول از دیگر تحلیلگران ترکیه، ولادیمیر پوتین را همچون یک «هیتلر مدرن» توصیف کرده و در مورد دیدگاه های ضد عثمانی رئیس جمهور روسیه، به مقامات دولت ترکیه هشدار داده و نوشته است: «اصلاً معلوم نیست هدف بعدی پوتین کجا باشد. باید بدانید که او بارها در مورد فتوحات عثمانی اظهار ناخشنودی کرده و نشان داده که به چیزی پایبند نیست. بنابراین باید در مورد قلمروگشایی های پوتین، هوشیار باشیم.»

امره کُنگار از تحلیلگران قدیمی روزنامه جمهوریت نوشته است:«اکنون به نظر می رسد روسیه قصد دارد از برگ برنده گاز طبیعی خود به نحو احسن استفاده کند. ترکیه هم به دلیل داشتن قدرت کنترل ورودی و خروجی به دریای سیاه و هم به دلیل روابطش با اوکراین و به عنوان ناظر معاهدات مینسک می توانست در این درگیری نقش داشته باشد. اما واقعیت این است که ترکیه بخش مهمی از اعتبار و قدرت خود را از دست داده و نه تنها نمی تواند نقش مهمی ایفا کند، بلکه به عنوان میانجی نیز به این بازی راه داده نمی شود. پس بهتر آن است که در حد امکان، بیطرف باقی بماند.»

حمایت رفیق اردوغان از پوتین

خود اردوغان علیه روسیه موضع گرفته و در تلاش است تا در کنار ناتو و اوکراین قرار بگیرد. اما رفیق نزدیک او به شکل تمام قد کنار پوتین ایستاده است.

دوغو پرینچک رهبر حزب کمونیستی وطن که از ۵ سال پیش، به حامی و رفیق نزدیک اردوغان تبدیل شده، از حمله روسیه به اوکراین اظهار خوشحالی کرده و آن را یک اقدام تاریخی برای شکست غرب دانست.

پرینچک ادعا کرده که این حمله در آینده ای نزدیک در دریای سیاه، برای ترکیه برکات و نعمات فراوانی می آورد و ترکیه نیز باید ضمن قطع رابطه با اوکراین، از روسیه حمایت کرده و هر چه زودتر از ناتو خارج شود.

او به عنوان یک چهره سیاسی منتسب به ماموران امنیتی رده بالا، از اطلاعات دست اول برخوردار است و در پشت پرده، حضوری فعال دارد و با تکیه بر اطلاعات امنیتی و منابع نظامی و همچنین دوستی با چین و روسیه، امتیازات زیادی به دست آورده است.

سفر دو رفیق مهم اردوغان به مسکو

درست در شرایطی که پوتین به اوکراین حمله ور شده و اغلب رسانه های غربی از جمله رسانه های مهم ترکیه علیه او موضع  گرفته اند، دو سیاستمدار مهم به مسکو سفر کردند که دیدار آنها با پوتین، از ارزش سیاسی و نمادین بالایی برخوردار است.

این دو رهبر که هر دو از متحدین و رفقای نزدیک اردوغان هستند، نشان دادند که ترجیح می دهند به شکلی آشکار در کنار روسیه بایستند. عمران خان نخست وزیر پاکستان و الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان، در عمل، جبهه گیری و سمت و سوی سیاسی خود را به نمایش گذاشتند.

در پایان باید گفت، تبعات و پیامدهای حمله روسیه به اوکراین، برای ترکیه اجتناب ناپذیر است و ترکیه علاوه بر آن که به عنوان یک عضو قدیمی ناتو در تنگنای سیاسی و نظامی قرار گرفته، از منظر جغرافیای سیاسی، منافع اقتصادی و موازنه روابط خارجی شرق و غرب، در موقعیت دشواری است.

منبع: آناج