آزاد حاجی‌آقایی در خصوص جنبش خدمت و سودای هژمونی در روزنامه شرق نوشت:یکی از واکنش‌های مهم به رادیکالیسم اسلامی در گستره جهان اسلام، رشد و روایت‌پذیری جنبش‌های میانه‌رو و مدنی است. جنبش «نئو-نور» که از آن با عنوان جنبش خدمت نیز یاد می‌شود درحال از سر گذراندن رشدی سریع در ترکیه- به‌عنوان کشور مادر- و کشورهای استرالیا، کانادا، آفریقا و اخیرا ایالات‌متحده‌آمریکاست. این جنبش ملهم از آرای فکری شخصی است که ریشه در طریقت صوفی نورسی با نام «فتح‌الله گولن» دارد؛ واعظ، خطیب و شاعری که از سال١٩٩٩ تا کنون به‌عنوان تبعیدی خودخواسته ساکن آمریکاست. بنیادهای عقیدتی گولن متاثر از آموزه‌های شیخ سعید نورسی و کتاب اصلی او با عنوان رسائل‌النور است که بعداز مرگ نورسی در سال١٩٦٠ در قالب حلقه‌های جدید و تفسیر از آثار او در سرتاسر ترکیه منتشر و پخش شد.
نورسی بر این باور بود که دولت به‌صورت موثری قادر نیست بسیاری از مشکلات فراروی کشورهای اسلامی در این عصر را پاسخ دهد. از این‌رو باید بیشتر بر سطح فرد و جامعه و نه دولت تمرکز کرد. نورسی معتقد بود که از طریق خودسازی فردی و اصرار بر ارزش‌های مذهبی در شکل‌دادن به خود می‌توان در راستای مقاومت علیه سیاست‌های مدنی‌سازی و تبعات آن مقاومت کرد. برمبنای این ایده‌های کلی، خطابه‌های دینی گولن نیز در پیشبرد افکار او نقش اساسی را ایفا کرده است. سبک خطابی او نه‌تنها به تهییج احساسات دیندارانه می‌پرداخت بلکه در مراحل‌بعدی زبان جامع‌تری را در پل‌زدن بین اسلامگرایان و سکولار- لیبرال‌ها و حتی آتییست‌ها ایجاد کرد. این امر باعث شد تا حلقه‌های پرشوری در میان جنبش ایجاد و حضور آنها نیز به لیبرالی‌شدن هرچه بیشتر زبان و افکار جنبش منجر شود. با گذشت زمان این جنبش به‌تدریج جمع‌گرایی ضد‌کمونیستی خود را به دور انداخته و با درپیش‌گرفتن روند ورود به عرصه عمومی مجبور به سکولاریزاسیون درونی شد. در اوایل، گولن با ایجاد یک مدرسه قرآنی به ساخت یک اجتماع مذهبی انحصاری در ازمیر دست زد و سپس با به‌کارگیری اردوهای تابستانی، به ایجاد فضاهایی برای آموزش سکولارها همت گماشت. اما در این اردوها فرایض روزانه بهطور منظم به‌جا آورده می‌شد و مسایل اجتماعی و اخلاقی از منظر افکار سعید نورسی موردبحث قرار می‌گرفت.
با پشت‌سرنهادن دوره متعاقب کودتای ١٢سپتامبر١٩٨٠ این جنبش وارد سپهر عمومی شد. با سیاست‌های نئو‌لیبرال «تورگوت اوزال» در اوایل دهه١٩٨٠ و فرصت‌های بزرگ‌تر برای ایجاد مدارس خصوصی، نخستین دبیرستان‌های گولن در ازمیر و استانبول افتتاح شدند. بعدها با دعوت گولن از استادان و نخبگان سکولار، این مدارس یکی از بنیادهای گسترش اندیشه‌های گولن و نفوذپذیری او در سیاست‌های داخلی ترکیه و خارج از ترکیه تبدیل شد.
«گولن» در پی تاثیرگذاری بر دامنه تمامی فرآیندهای اجتماعی و سیاسی مربوط به زندگی مدرن نیز برآمده است. بنابراین او بر نقش حیاتی بازارها، آموزش و رسانه تاکید می‌کرد. از نظر «گولن» یک جامعه ایده‌آل و منظم برمبنای یک دولت قدرتمند و یک بازار قوی که به‌‌نوبه‌‌خود متضمن یک سیستم آموزشی توسعه‌یافته است، قوام گرفته و در چنین جامعه‌ای تربیت (شخصیت‌سازی) و تعلیم (آموزش علوم مدرن) با نظم ترکیب شده است. این ایمان معنوی برای تقویت مسلمانان ترکیه فقط می‌تواند از اسلام که نقشه ذهنی مشترک ترک‌هاست، نشات بگیرد.
به نظر گولن، اخلاق اعتقادی و اخلاق مسوولیت‌پذیری گونه‌ای از اکتیویسم جهانی را ایجاد می‌کند که در پی دگرگونی این جهان برای جهان دیگر است. از نظر گولن «هدف آموزش تلقین ارزش‌های ترکی- اسلامی از طریق تربیت و آموزش دانش‌های علمی» است.
اگرچه هم «نورسی» و هم «گولن» نگرش‌های خود را در ارتباط با مسایل سیاسی و اجتماعی برحسب ضعف‌های سیاسی درک‌شده در طول دوره جمهوری بیان کرده‌اند، اما هردو آنها راه علاج متفاوتی را پیشنهاد کرده‌اند. «نورسی» با شکل دادن یک آگاهی جدید مذهبی و در طرفداری از ایده‌آل‌های مشخص روحی، به [ارزش‌های] این‌جهانی کمتر بها داده است، در حالی که «گولن» بر رفتار به‌عنوان تمامی فعالیت‌های انسانی پافشاری می‌کند که شخص از طریق آن در پی دگرگونی و تغییر طبیعت به یک جهان انسانی است. ممکن است «نورسی» اسلام را به‌عنوان شکلی از «داخل به خارج» مفهوم‌سازی کرده اما «گولن» درک اسلام را از «خارج به داخل» مفهوم‌سازی می‌کند.
جنبش خدمت و سپهر عمومی
درسال١٩٧٩ گروهی از معلمان ملهم از آموزه‌های گولن، بنیاد معلمان را تاسیس کردند. این بنیاد مجله‌ای با عنوان Sizinti (تراوش) را منتشر کرد که به یکی از ارزشمندترین ماهنامه‌های منتشرشده در ترکیه بدل شد. هزاران نوار ضبط‌شده و مجموعه مراسم‌های این جنبش در قالب ٦٠ کتاب منتشر شده است که برخی از آنها به پرفروش‌ترین کتاب‌های ترکیه تبدیل شده‌اند. روزنامه «زمان»، کانال تلویزیونی ملی با عنوان جاده ابریشم (Samanyolu) و ایستگاه‌های رادیویی پرطرفدار و آژانس‌های خبری جهان از جمله ابزارهای رسانه‌ای این جنبش هستند. همچنین بهتازگی چندکانال جدید تاسیس شد تا سخنرانی‌های او پخش شود. وب‌سایت رسمی گولن نیز به بیشتر زبان‌های زنده دنیا- و اخیرا به زبان فارسی- تاسیس شده و از مخاطبان وسیعی برخوردار است.
بسط و نفوذ فرهنگی-سیاسی ترکیه در کشورهای آسیای میانه
با فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی از سال١٩٩٠، آسیای‌میانه به منطقه استراتژیک توسعه‌ای این جنبش به‌عنوان یک چارچوب فرامرزی تبدیل شده است. استراتژی این جنبش برای تثبیت جایگاه خود در آسیای مرکزی کاملا موفقیت‌آمیز بود و طی دوسال این جنبش مبادرت به بازگشایی صدها شرکت و ده‌ها مدرسه و نیز روزنامه زمان در این منطقه کرد. طبق سخنان «بایرام‌بالجی» علاوه‌بر شرکت‌ها و مدارس تاسیس‌شده، کتابفروشی‌های هوادار این جنبش نیز با انتشار کتاب‌ها و سی‌دی‌های این جماعت نقش مهمی را در بسط و نفوذ ایده‌های گولن ایفا کرده‌اند. برای نمونه شرکت «آیدین» در آلماتی و شعبه‌های آن در تاشکند به زبان‌های ترکی، انگلیسی، روسی، ازبکی، قزاقی و قرقیزی و ترکمنی، ایده‌های ترکی- اسلامی گولن را منتشر کردند.
علاوه‌بر این اقدامات، این جنبش با تاسیس اتاق‌های بازرگانی ترکیه- ازبکستان، ترکیه- قرقیزستان در بیشکک و ترکیه- قزاقستان به بسط نفوذ خود پرداخته است.
گولن خود تمایز بین تبلیغ دینی و تمثیل (نمایندگی) را توضیح می‌دهد. او بر این باور است که پیروان او باید تبلیغ مذهبی را نه در حیطه زبانی و به‌مثابه پروپاگاندا بلکه باید فقط‌از طریق عمل و خدمت و ایثار اجرا کنند. بر‌همین‌مبنا او بر این باور است که جوامع، امروزه در معرض خطر پروپاگاندای سیاسی، مذهبی و فلسفی قرار گرفته و مردم نیز از تبلیغ دینی بیزار شده‌اند. از این‌رو باید نوع تبلیغ جنبش را در پرتو عمل اعضا بر مردم تحمیل کرد.
در این راستا یکی از استراتژی‌های جماعت یا جنبش خدمت، تحمیل سیاست‌های ترکیه و ایدئولوژی اسلام مبتنی‌بر ترکیسم بر مقامات محلی است. هرچند شرایط کنونی آسیای میانه پیگیری این سیاست‌ها را با دشواری‌هایی مواجه می‌کند اما اعضای جنبش خدمت با شیوه‌های متفاوتی، این سیاست را بسط و تغییر داده‌اند.
تاثیرگذاری غیرمستقیم بر مساله کرد در ترکیه و اقلیم کردستان
یکی دیگر از پیامدهای گسترش جنبش گولن و موسسات آموزشی و خیریه آن در کردستان ترکیه، عضوگیری این جنبش از کردها در مقابل حزب کارگران کردستان است. پژوهشی جدید درباره نواحی جنوب‌شرقی ترکیه که حزب کارگران کردستان در آن بسیار فعال است، نشان می‌دهد که این جنبش از تاثیر غیرمستقیم و بسیار مهمی در نزد افکارعمومی و جوانان کُردی که بسیار مستعد پیوستن به این حزب هستند، برخوردار است. از آنجا که کردهای ساکن در ترکیه یکی از محافظه‌کارترین و سنتی‌ترین گروه‌های ساکن ترکیه هستند و به دلیل موفقیت این جنبش در تلفیق مدرنیته و سنت، بخش بزرگی از کردها از آن استقبال کردند. جنبش خدمت در مناطق کردنشین نیز به سان آسیای میانه، مدارس و موسسات آموزشی و شبانه‌روزی تاسیس کرده است. مطابق آمار منتشرشده در سال٢٠٠٩، این جنبش دارای ٢٨٩موسسه آموزشی با بیش از ٨٤هزار دانش‌آموز ثبت‌نام‌شده در نواحی کردنشین است. طبق آمار روزنامه‌های ترکیه، بهطور میانگین در هر سال سه‌هزارو٣٧١ دانش‌آموز به این موسسات اضافه می‌شوند. همچنین اقدامات بهداشتی و غربالگری‌های پزشکی نیز در مناطق محروم این بخش از کشور در محبوبیت این جنبش تاثیرگذار بوده است.
گزارش‌های پلیس نشان می‌دهد از آنجا که جنبش خدمت، مدارس و مراکز آموزشی فراوانی در منطقه شرق و جنوب‌شرق ترکیه تاسیس کرده، میزان جنایت و فعالیت‌های حزب کارگران بهطور چشمگیری کاهش یافته است. محبوبیت این جنبش در میان کردها تا اندازه‌ای رخنه کرده است که حتی حزب کارگران کردستان نیز از هدف‌قرار‌دادن نهادهای وابسته به جنبش خودداری کرده و در این ارتباط با احتیاط گام بر می‌دارد.
با وجود اینکه در برهه کنونی، روابط گولن با دولت «رجب‌طیب اردوغان» رییس‌جمهوری ترکیه بسیار تیره‌و‌تار به‌نظر می‌رسد اما از سوی دیگر، گولن و جنبش او همواره در سیاست خارجی همکار و پشتیبان دولت اردوغان بوده است. گولن در مصاحبه‌ای می‌گوید: «ما در اربیل، پایتخت منطقه فدرال کردستان عراق، مدارسی برای ترکمن‌ها افتتاح کردیم. من به رییس‌جمهور گفتم که آنها در این منطقه نیازمند این مدارس هستند تا در مواجهه با اسلامی‌کردن کردها محافظت شوند. بنابراین با کمک «میت» (سرویس اطلاعاتی ترکیه) تصمیم به گشایش این مدارس گرفتیم. اکنون علاوه‌بر این نخستین مدرسه، مدارس این جنبش در سطوح ابتدایی، راهنمایی و متوسطه و نیز دانشگاه «ایشیک» (نور) در منطقه اقلیم کردستان توانسته‌اند، دانش‌آموزان بسیاری را با آموزه‌های مبتنی‌بر ناسیونالیسم ترک آشنا کرده و به بسط نفوذ ترکیه در این منطقه کمک کنند. این درحالی است که شرکت‌های فراوان ترکی نقش مهمی را در داد‌و‌ستد ترکیه با شمال عراق و نواحی مرکزی و جنوبی عراق ایفا می‌کنند. این پیشبرد عمق استراتژیک ترکیه در منطقه اقلیم کردستان تا جایی پیش رفته است که در سال گذشته میلادی خبرها حاکی از این نکته بود که قرارداد ٥٠ساله فروش نفت منطقه اقلیم کردستان به ترکیه بهطور مخفیانه امضا شده است. اکنون به نظر می‌رسد که منطقه اقلیم کردستان به سکوی پرش ترکیه و کورسوی امیدی برای بازگرداندن سرزمین‌های خلافت عثمانی تبدیل شده است.
قرائت لیبرالی از اسلام
گولن در ارتباط با جمهوری‌اسلامی و مدل اسلام انقلابی‌‌شیعی بسیار کم سخن گفته است، با این وجود در سال‌های اخیر این تقابلات از سوی رسانه تحت کنترل این جنبش بعد جدی‌تر و آشکارتری به‌خود گرفته است. در سال گذشته با شدت‌گرفتن اعتراضات پارک «گزی» نشانه‌های این تقابل وجوه بارزتری به خود گرفت. اخیرا «فواد آونی» نویسنده و روزنامه‌نگار مشهور ترکیه در سلسله‌مقالاتی که بهتازگی با نام «جماعت گولن و ایران‌‌هراسی» منتشر کرده است، به بررسی جنبه‌های جدیدی از فعالیت‌های جریان گولن علیه ایران پرداخته است.
او بعد از اتفاقات پارک گزی می‌نویسد، زمانی که ترکیه در تابستان امسال با درگیری‌های داخلی و تظاهرات‌های حوادث پارک‌گزی مواجه شد، جماعت گولن تلاش کرد یک دست خارجی در این ماجرا پیدا کند و طبیعی بود که مقصود آنان از این دشمن، ایران است. می‌توان برای فهم این میزان از دشمنی تنها دو دلیل را عنوان کرد که یا منبع این همه واهمه از ایران اندیشه‌های خاص جماعت گولن بوده و مخالفت ضمنی آنها با ایران است که می‌توان آن را تداوم یک موج آگاهانه تبلیغاتی علیه ایران ارزیابی کرد؛ اما وقایع این دوره نشان داد که می‌توان این عداوت را در زمینه‌ای گسترده‌تر تحلیل کرد و آن رقیب پنداشتن اسلام شیعی- انقلابی ایران است.
جنبش خدمت از آن دست جنبش‌های اجتماعی است که از یک زمینه جغرافیایی خاص نشات گرفته و با گسترش خود سیاست‌های منطقه‌ای را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این جنبش اکنون می‌تواند مبین مدلی جدیدی از قرائت از اسلام در سطح جهانی و بازگو‌کننده و در حقیقت تز اسلام
– ترک در منطقه به شمار آید که توانسته است با ایجاد دولتی در دولت
– که برخی‌از سکولارها و اخیرا اردوغان نیز آن را دولت سایه خوانده‌اند
– استراتژی‌های خود را پیش ببرد؛ در سطح داخلی هرچند اخیرا تنش‌ها با دولت اردوغان به اوج خود رسیده است اما همواره با سیاستی خزنده در پی بسط و گسترش اسلام‌گرایی- با قرائت خاص خود- در داخل ترکیه برآمده و در سطح خارجی سیاست‌های دولت ترکیه را در راستای عثمانی‌گری این کشور مورد حمایت قرار داده است. در این میان تز اسلام- ترک، سیاست‌های نو عثمانی‌گری ترکیه، شبکه‌های وسیع مالی این جنبش، سیاست‌های لیبرالیزاسیون دولت ترکیه، مدارس خصوصی و حمایت کشورهای غربی و به ویژه آمریکا از این قرائت خاص از اسلام به گسترش این جنبش کمک می‌کند.
انتهای پیام
