مقدمه
ترکیه یکی از کشورهایی است که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری با کشورهای آسیای‌مرکزی و قفقاز (بجز ارمنستان) روابط دیپلماتیک برقرار کرده و در مقایسه با کشورهای منطقه سطح روابط خود را تا حد زیادی افزایش داده است. گرجستان از جمله کشورهای قفقاز جنوبی است که پس از فروپاشی شوروی سطح روابط اقتصادی و سیاسی و فرهنگی خود را با ترکیه در سطح قابل توجهی افزایش داده است. گسترش این روابط، دو کشور را به دو شریک استراتژیک در منطقه تبدیل کرده است. بین دو کشور ده‌ها توافق‌نامه در زمینه‌های دوستی و همکاری بسته شده است که که مهمترین آنها در زمینه‌های تجارت، اقتصاد، علوم و فنون، روابط نظامی، فرهنگی و آموزشی بوده است. از مهمترین اقدامات ترکیه پس از استقلال گرجستان نفوذ و حضور گسترده در جمهوری خودمختار آجارستان است که ۵۰ تا ۶۰ درصد جمعیت آنرا مسلمانان تشکیل می‌دهند.
جایگاه تاریخی آجارستان
سرزمین‌های تاریخی جنوب و جنوب غربی گرجستان در قرون وسطی متعلق به امپراتوری عثمانی بود. چند قرن حکومت عثمانی بر این منطقه موجب شد بسیاری از ساکنان این مناطق به اسلام روی آورند. در قرن ۱۹ امپراتوری روسیه این سرزمین‌ها را از چنگ امپراتوری عثمانی بیرون آورد که از آن زمان تاکنون بافت جمعیتی این منطقه تنوع بیشتری پیدا کرد برای نمونه در منطقه آخالتس مسلمانانی زندگی می‌کنند که اکثریت آنها خود را ترک می‌دانند. طی دهه‌های ۷۰-۸۰ قرن ۱۹ میلادی بسیاری از مسلمانان گرجی به ترکیه مهاجرت کردند و همزمان مسیحیان بسیاری از جمله ارمنی‌ها و روس‌ها از مناطق نزدیک گرجستان به آجارستان نقل مکان کردند. به همین دلیل در آجارستان ترکیبی از جمعیت مسلمان و مسیحی شکل گرفت. در سال ۱۹۲۱گرجستان بخشی از سرزمین‌های اتحاد جماهیر شوروی شد و با وجود اینکه بخشی از جنوب گرجستان به ترکیه تعلق گرفت اما آجارستان همچنان جزء لاینفک خاک گرجستان باقی ماند. همزمان با این وقایع و بسته شدن پیمان قارص آجارستان یک منطقه خودمختار اعلام شد که دولت سوسیالیستی حق نداشت به طور یکجانبه خودمختاری آن را منحل کرده و جمعیت مسلمان آن را از این سرزمین کوچ دهد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز دو کشور گرجستان و ترکیه یک بار دیگر بر صحت توافق‌نامه قارص تاکید کردند. با فروپاشی شوروی و اعلام استقلال کشورهایی چون گرجستان، بازیگران منطقه‌ای بسیاری وارد این مناطق شدند و به نوعی به نقش آفرینی در وقایع منطقه‌ای پرداختند. ترکیه از جمله کشورهایی است که با به رسمیت شمردن استقلال این کشور وارد رابطه بسیار نزدیک و همه جانبه‌ای با آن شد و تلاش کرد نفوذ خود را در مناطق مختلف این کشور و بخصوص منطقه‌ای گسترش دهد که هم با ترکیه هم مرز است و هم مسلمانان بیشماری را در خوی جای داده است که در ادامه به این تلاش‌ها می‌پردازیم.
تلاش‌های سیاسی ترکیه
بارزترین تلاش‌های سیاسی ترکیه مربوط به وقایع آگوست ۲۰۰۸ است که برای هرگونه حمایتی از دولت ساکاشویلی حاضر بود و حتی طبق اظهارات برخی از رسانه‌های گروهی در صورت نزدیکی ارتش روسیه به مرزهای آجارستان برای ارسال نیروی نظامی به آجارستان اظهار آمادگی کرده بود. سیاست‌های نزدیکی دو کشور با سخنرانی ساکاشویلی در جلسه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۰ که ایده ” قفقازمتحد” را مطرح کرد بیشتر عیان شد. تلاش برای اتحاد کشورهای قفقاز زیر چتر تفلیس و دریافت حمایت‌های نظامی از سوی ترکیه به عنوان عضو ناتو، نتیجه مستقیم تلاش رهبری گرجستان برای تبدیل شدن به یک وزنه در برابر روسیه به شمار می‌رود. و میل سرکش رژیم فعلی گرجستان برای پیوستن به ناتو تا حد زیادی همکاری‌های فعال تفلیس و آنکارا را توضیح می‌دهد.
سیاست برخورد با روسیه، که رهبری گرجستان در حال حاضر در پیش گرفته، او را مجبور به فشردن دست دوستی شرکای جدید منطقه‌ای کرده است که ترکیه به عنوان یکی از این شرکا سعی در جلب اعتماد او به این مهم دست یافته است و در این بین آجارستان که به طور مستقیم با ترکیه مرزهای مشترک دارد به عنوان یک منطقه ارتباطی بین دو کشور عمل می‌کند. جذابیت‌های سرمایه‌گذاری در جمهوری خودمختار باعث نفوذ ترکیه در این منطقه شده است. ساخت و سازهای عظیمی که در این منطقه جریان دارد و دولت ساکاشویلی این تحولات را از دستاوردهای “انقلاب رز” می‌داند به نوعی مدیون سرمایه‌های کلان ترکیه است.
رویکردهای اقتصادی ترکیه
پس از حذف روادید از سوی ترکیه، بسیاری از گرجی‌هایی که از بیکاری رنج می‌بردند برای یافتن کار به این کشور مهاجرت کردند. سهم ترکیه در واردات از گرجستان ۱۰ درصد است و ۱۸ درصد از صادرات ترکیه به گرجستان صورت می‌گیرد، سرمایه‌گذاری ترکیه در اقتصاد گرجستان و بخصوص در منطقه آجارستان منجر به بازسازی زیرساخت‌های گردشگری در منطقه شده است. حضور اقتصادی ترکیه در منطقه آجارستان طی سال‌های گذشته بسیار چشمگیر است از جمله فرودگاه باتومی در سال ۲۰۰۶ با سرمایه‌گذاری عظیم ترکیه از نو بازسازی شد و در ازای آن پروازهایی از این شهر به نقاط مختلف ترکیه با تعرفه داخلی ترکیه انجام می‌شود. اغلب هتل‌های متعلق به ساکاشویلی در باتومی با هزینه‌های ترکیه ساخته شده‌اند. بسیاری از فروشگاه‌ها متعلق به ترکهاست و زبان ترکی بیش از زبان گرجی در خیان‌های آجارستان به گوش می‌رسد. بیشترین حضور ترکیه مربوط به بخش کشاورزی است و کشاورزان گرجی از رقابت شدیدی که طی سال‌های اخیر از سوی ترکیه بر آنها اعمال شده نارضایتی شدیدی دارند. این موضوع با درخواست اتحادیه اروپا از مقامات گرجستان برای کاهش موانع گمرکی موجود در بخش کشاورزی برای انعقاد یک قرارداد تجاری آزاد، پیچیده‌تر شد چرا که فرصتی مناسب را برای واردات محصولات نسبتا ارزان‌تر ترکیه به این کشور فراهم کرد.
دیدگاه‌های مردم و سیاستمدران
افزایش حضور ترکها و سرمایه‌گذاری عظیم آنها در منطقه احساسات متضادی در بین مردم بومی منطقه ایجاد کرده است. از یک سو بخشی از مردم در کارخانه‌ها و شرکت‌هایی که متعلق به ترکهاست مشغول به کار می‌شوند و از سوی دیگر این سرمایه‌گذاری‌ها و افزایش جمعیت موجب گرانتر شدن بسیاری محصولات و سخت‌شدن شرایط پیدا کردن کار شده است. کارفرمایان ترک بیشتر تمایل به استخدام هموطنان خود در کارخانه‌ها و شرکت‌ها داشته و تنها ۳۰-۴۰ درصد از مشاغل را گرجی‌ها بر عهده می‌گیرند. حقوق کارمندان ترک نیز بسیار بیشتر از گرجی‌هاست. گرجی‌ها در این شرکت‌ها در حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ دلار در ماه حقوق می‌گیرند که بسیار پایین‌تر از حقوق کارکنان ترک است. طبق اظهارات برخی ساکنان محلی و برخی از نمایندگان حزب اپوزیسیون در آجارستان، رفتار پلیس محلی با گرجی‌ها و ترکها متفاوت و با تبعیض همراه است. به عنوان نمونه در باتومی قانونی به تصویب رسید که بر طبق آن آلوده کردن شهر جرایم سنگینی را بر متخلفان در نظر می‌گیرد(همچون پرتاب زباله در شهر، پرتاب سیگار) اما این قوانین در رابطه با ترکها اجرا نمی‌شود چرا که با آنها به عنوان سرمایه‌گذاران و توریست‌های منطقه رفتار می‌شود. واضح است که این گونه نگرش مقامات باعث برانگیخته شدن احساسات مردم محلی می‌شود.
به این شرایط مساله حفظ میراث فرهنگی نیز اضافه شده است، چرا که چندین کلیسای تاریخی ارتدکس گرجستان در خاک ترکیه قرار دارد که به حالت مخروبه درآمده و در حال نابودی است و ترکیه به جای تعمیر و بازسازی آنها پیشنهاد کرده است که مساجد بیشتری در خاک گرجستان ساخته شود.(تاکنون ۴ مسجد از سوی ترکیه در خاک این کشور ساخته شده است). چنین اقداماتی واکنش‌های مختلفی را در جامعه گرجستان به دنبال داشته است. بیش از همه رهبر کلیسای ارتدکس گرجستان در این زمینه به اعتراض برخاست. پاتریاک ایلیای دوم نگرانی خود را در مورد مرمت و ساخت و ساز مساجد در گرجستان ابراز داشت که این نوع واکنش در خصوص چنین مسائلی از سوی رهبر مذهبی از چنین مرتبه بالایی کاملا غیر معمول به نظر می‌رسد. بیشترین بحث مربوط به نوسازی مسجد “عزیزیه” در مرکز باتومی بود که در سال ۱۸۶۹ به عنوان سمبل امپراتوری عثمانی آن دوره در آجارستان ساخته و بعدها به آتش کشیده شد. اصرار ترکیه بر بازسازی دوباره این مسجد اوج سوءظن محافل مذهبی و کلیساهای گرجستان را به دنبال داشت. آنها بر این عقیده‌اند که بازسازی این مسجد که گفته شده به عنوان موزه و اثر تاریخی مورد استفاده قرار خواهد گرفت، در نهایت به مرکز و نمادی از حضور ترکیه در آجارستان تبدیل خواهد شد که حضور دائمی آنها را رقم خواهد زد. مخالفان بازسازی مسجد عزیزیه معتقدند که در گرجستان و بخصوص در آجارستان بیش از ۲۰۰ مسجد و مدرسه وجود دارد و دیگر نیازی به بازسازی یک مسجد ویران شده نیست. چندی پیش مخالفان ساخت مسجد ترکیه در باتومی، کمپینی را تشکیل دادند و شروع به جمع‌آوری امضا در شبکه‌های اجتماعی و ترتیب تظاهراتی بر علیه این جریان کردند بسیاری از سازمان‌های اجتماعی و از جمله برخی از مسلمانان بومی آجارستان نیز از این جریانات پشتیبانی کردند آنها مخالف ساخت مسجد نیستند بلکه نمی‌خواهند دولت ترکیه از حامیان این ساخت و سازها باشد.
آجارستان طی ۳۰۰ سال بخشی از خاک امپراتوری عثمانی بوده و چیزی که مایه نگرانی گرجی‌هاست این موضوع است که هنوز هم در برخی محافل، نخبگان ترکیه این بخش را به عنوان بخش همیشگی خاک ترکیه می‌دانند. سال گذشته وزارت امور خارجه گرجستان تحت فشار افکار عمومی گرجستان از ترکیه در خصوص کتاب‌های درسی ترکی که در آن آجارستان و باتومی به عنوان بخشی از سرزمین ترکیه عنوان شده بودند، توضیح خواست. علاوه بر این، مقامات باتومی کنترل خود را بر تور لیدرهای ترکی که تاریخ را جور دیگری برای بازدیدکنندگان آثار تاریخی بازگو می‌کردند، بیشتر کرد.
سی گوا، نخست‌وزیر سابق گرجستان نگرانی خود را در مورد حضور گسترده ترکیه این گونه بیان می‌کند:” در باتومی یک کتابخانه بزرگ و عالی بود که ترکها آن را خریداری کرده و آن را تبدیل به خانه قمار کردند. ۷۰ درصد سرمایه‌گذاری‌ها در گرجستان از سوی ترکیه انجام می‌شود که البته تا زمانی که به عنوان اهرمی علیه ما استفاده نشود خوب است. چرا باید فرودگاه باتومی متعلق به ترکها باشد؟ بله ما با ترکیه روابط دوستانه‌ای داریم اما این توجه بی‌اندازه از نظر من کمی بی‌مورد است.” ساکوارلیدزه، کارشناس مسائل سیاسی، ارزیابی دیگری از حضور ترکیه دارد به اعتقاد وی از یک سو توجه ترکیه به گرجستان و بیش از همه به آجارستان به نفع ماست اما از سوی دیگر در ترکیه ایده پان ترکیسم بسیار قوی است و شاید جاه طلبی‌های اقتصادی و مذهبی ترکیه در آجارستان در تحقق این ایده در این مناطق باشد.”
بسیاری از ساکنان گرجی نگران گسترش فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی ترکیه در آجارستان هستند. در زمان شوروی بسیاری از آجارها از اسلام خارج شدند بعد از استقلال گرجستان و احیای زندگی مذهبی مردم بسیاری از کلیساهای ارتدکس گرجستان فعالیت خود را از سر گرفتند و بسیاری به ارتدکس روی آوردند و در کنار آن بسیاری در مناطق کوهستانی همچنان مسلمان باقی ماندند. همچنین بخشی از جوانان آجار در مراکز آموزشی ترکیه آموزش می‌بینند، این بیم وجود دارد که بین مسیحیان و مسلمانان اختلافاتی ایجاد شود. تعدادی از تحلیلگران سیاسی گرجستان بر این باورند که در مورد وخامت وضعیت فعلی در خاورمیانه، ترکیه در آینده‌ای نزدیک می‌تواند آشکارا ادعای مالکیت خود را بر آجارستان اعلام کند. چاچیا، کارشناس مشهور گرجستان بر این عقیده است که با تصویب ایالات‌متحده آنکارا می‌تواند برای تقویت جایگاه خود در منطقه دریای سیاه و منجمله آجارستان اقدام کند و ضمن استفاده از فن‌آوری‌های پیشرفته به بهانه حفاظت از منافع مسلمانان، نیروهای خود را تحت نظارت ناتو به منطقه آجارستان ارسال کند.
نتیجه‌گیری
کشور ترکیه توانسته است با اتکا به زمینه‌های فرهنگی (همچون تعداد مسلمانان موجود در مناطق همرز با خود و ریشه‌های مشترک اقوام ترک و…) و تاریخی و همچنین پتانسیل بالای اقتصادی به کشور گرجستان و به خصوص منطقه ارتباطی دو کشور یعنی آجارستان نفوذ کند. ترکیه همچنین با امتیاز حمایت آمریکا و غرب سرسختانه برای حفظ موقعیت خود به عنوان پیشرو در منطقه به فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی خود سرعت می‌بخشد. به همین دلیل به نظر می‌رسد ترکیه همچنان به حضور مقتدرانه خود در منطقه ادامه بدهد به خصوص پس از سیاست‌های خصمانه‌ای که دولت ساکاشویلی در مواجهه با روسیه در پیش گرفته است. در برخی محافل سیاسی، گرجی‌ها اندیشه پان‌ترکیسم ترکیه را هنوز رو به زوال نمی‌دانند و معتقدند که این تفکر همچنان اعتبار نسبی خود را حفظ کرده است و می‌تواند یکی از دلایل نفوذ رو به رشد ترکیه در مناطق قفقاز باشد که زمانی جزء ریشه‌های اساطیری امپراتوری عثمانی بودند، که البته این اندیشه نیز دور از ذهن نیست.
نويسنده: مهری خیری – ایراس
