علویان اهرمی برای سیاست های مهندسی شده اردوغان/ اقلیت علوی؛ عامل کودتاهای نظامی یا حامی اپوزسیون کُردها؟

جامعه ی علویان ترکیه در پی ظهور و حضور در صحنه ی اجتماعی و سیاسی این کشور، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. هویت این جماعت دینی، خواسته و ناخواسته، با جامعه ی شیعه پیوند خورده و این پیوند پیامدهای مرتبط با خود را از دوران حاکمیت دولت عثمانی تا به امروز به همراه داشته است. جایگاه سیاسی علویان ترکیه در بحبوحه ی تحولات جاری منطقه به‌ویژه پس از حوادث سوریه، تحت حاکمیت دولت علوی، کانون توجه ناظران سیاسی قرار گرفت. این توجه در مورد ایران ،به عنوان بزرگترین مرکز شیعی جهان و کشوری به غایت تاثیر گذار و متاثر از تحولات منطقه، دوچندان است.

علویان ترکیه ریشه در تاریخ این کشور دارند، اما همواره در طول سده ها و دهه های گذشته با رویکردهای گوناگونی چون غریبه با آن ها رفتار شده است. در این بین با توجه به رویکردهای اردوغان در سیاست داخلی و منطقه ای خود، علویان ترکیه با حساسیت بیشتری به دولت نگریسته و انتقادهای را متوجه اردوغان نموده اند.

معرفی علویان ترکیه

علویان ترکیه عمدتا در سه گروه نژادى عرب، کرد و ترک دسته بندى مى‏شوند. علی رغم فعالیت  های اخیر مراکز و گروه های ملی گرای علوی، در مجموع ، ساختار سیاسی علویان ترکیه با احزاب چپ گرا و گروه های لائیک همگرایی بیشتری دارد . زیرا از منظر تاریخی علویان ترکیه اعتمادی به حاکمان سنی مذهب ندارند، گویا سر آغاز و اصلی ترین دلیل اجتماعی طرفداری و حمایت علویان از آتاتورک، کمالیزم، لائیزم، دموکراسی،  همانا واهمه از عملکرد های خصمانه حاکمان به ظاهر مسلمان عثمانی، و  وعده های رهایی و آزادی استقلال خواهان بوده است.

نگرش سیاسی علویان در سال های اخیر 

سال ها علویان در جامعه سیاسی در اپوزسیون کردها دسته بندی شدند که البته برخی گروه های علویان که اغلب از نژاد کردها بودند به طبعیت و حمایت گروه های استقلال طلب کرد پرداختند و حتی دوشادوش آن ها فعالیت نمودند، اما بعد از روی کار آمدن حزب حاکم “عدالت و توسعه”، اردوغان با ترفندهای سیاسی سعی به جذب و حمایت از علویان پرداخت تا هم سبب افزایش آرای خود از اقشار مختلف و به خصوص بزرگترین اقلیت ترکیه شود و هم با جذب این طیف از مردم از ظرفیت های پنهان و آشکار آن ها استفاده نماید که تا حدود زیادی موفق هم بوده است.

نقش علویان در کودتاهای نظامی ترکیه

علویان به همدستی و دست کم سکوت همراه با رضایت در کودتاهای ارتش نگهبان نظام کمالیستی، بر ضد اسلام گرایان، متهم می شوند. این اتهام به ویژه در مورد آخرین تلاش ارتش در انجام کودتا بر علیه دولت منبعث از حزب عدالت و توسعه در سال 2007 که به “ارگنه کن” مشهور شد، نمود بیشتری داشت.

علویان معتقدند که درباره ی مساله ی حمایت علویان از کودتا، برخوردهای اغراق آمیزی می شود. در حالیکه 99 درصد حامیان کودتا متعلق به جامعه اهل سنت بوده اند، اما به عنوان متهم شناخته و محکوم نمی شوند. به باور آنان علویانی که از کودتای 28 فوریه حمایت کردند، نه بر اساس باورهای علوی، که به عنوان کمالیست و مارکسیست های علوی الاصل،آن را مورد حمایت خود قرار دادند.

این برداشت حزب عدالت و توسعه منجر به بروز واکنش های ضد علوی از سوی رهبران آنان شد. این تقابل به ویژه در چند سال اخیر و در پی اتخاذ مواضع خصمانه از سوی دولت و حزب “عدالت و توسعه” علیه سران علوی نظام سیاسی سوریه افزونی و گسترش یافته است. در این راستا علویان ترکیه به دفاع و حمایت از حکومت علوی سوریه بر مبنای هم کیشی و هم باوری(علی رغم برخی تفاوت ها در ریشه ها و باورها) متهم شده اند و خواه ناخواه علویان را به گونه ای دچار انزوای سیاسی نموده اند.

آمار جمعیتی علویان

 در جمهوری ترکیه مذهب افراد در شناسنامه هایشان ذکر نمی گردد و به همین دلیل تاکنون آمار رسمی علویان و سایر اقلیت های مذهبی در ترکیه اعلام و درج نشده است. منابع رسمی و از جمله از سوی سازمان امور دیانت ترکیه که وابسته به نخست وزیری است تعداد علویان ساکن ترکیه حدود 3 میلیون نفر اعلام گردیده است. مراکز فرهنگی و سازمان های علوی ترکیه، تعداد علویان این کشور را 15 لغایت 20 میلیون نفر اعلام می نمایند.  طبق برآورد های محققین جامعه شناس ترکیه و اروپایی، احتمال این که یک پنجم جمعیت ترکیه علوی باشند، یعنی جمعیت حدود 15 میلیون نفری علویان در ترکیه صحیح  بنظر می رسد.

چرا حتی اطلاعات جمعیتی علویان در هاله ای از ابهام است؟

 پیشینه اجتماعی، تاریخی و نیز عملکرد های علویان برای نظام ترکیه بس مهم است، از این روی نیز علویان همواره “خط قرمز” نظام ترکیه محسوب می گردند. لذا افشای برخی آمار و اسناد ذی ربط با علویان ممنوع و یا به صورت تابو درآمده است. اغلب مورخین این کشور نیز قبلا سنی مذهب و مطیع دربار عثمانی بوده اند، لذا افشای حقایق تاریخی نیز سخت است.  نظام ترکیه در راستای تامین امنیت ملی و حفظ وحدت و یکپارچگی ترکیه، سعی می نماید مسائل و حوادث ذی ربط با  علویان ترکیه را، یا  سانسور، یا  به صورت وارونه ، و یا مهندسی شده،  به افکار عمومی منعکس نماید. بطور کلی همه دولت های دوره جمهوریت در ترکیه از طرح و ابراز نمایش اعتراضات علویان واهمه داشته و دارند.

 جایگاه و نقش کنونی و پیشین علویان در ساختار قدرت و احزاب ترکیه 

 فروپاشی عثمانی و تشکیل جمهوری ترکیه ، آغاز امیدواری به امکان حضور و  فعالیت های اجتماعی علویان در ترکیه محسوب می گردد. به دلیل نقش بارز جامعه علویان در پیروزی آتاتورک طی جنگ های استقلال طلبانه، بانیان نظام جمهوریت و موسسین حزب جمهوریخواه خلق  (کمال آتاتورک و عصمت اینونو) سعی به اعطای امتیاز های اجتماعی بویژه در زمینه های سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و  بهره مندی از مشاهیر علوی نمودند. اما به دلیل ستم ها ی عثمانی و محرومیت های چند صد ساله ، شخصیت های  نخبه ، متخصص ، تحصیلکرده در جامعه علوی ، بسیار نادر بودند و نتوانستند بطور مناسب در سطح حکومت قرار گیرند. اما پس از کودتای سال 1980 .م توسط ژنرال کنعان اورن و طی سیاست های گشایشی دوره زمامداری تورگوت اوزال، شرایط مناسبی ایجاد گردید تا  استعداد های جامعه علوی، ظهور، معرفی و به کارآیی نائل گردند. از این روی می توان گفت :  طی پانزده سال اخیر ، جایگاه اجتماعی علویان در سطوح مختلف جامعه به شدت ارتقاء یافته و به جز سازمان امور دیانت ترکیه ، علویان در همه مراکز، سازمان ها و تشکیلات دولتی و نیز مراکز اقتصادی ، فرهنگی بخش خصوصی ترکیه ، نفوذ و فعالیت چشم گیری دارند. طی سال های اخیر و حتی در دوره زمامداری حزب عدالت و توسعه ، بسیاری از علویان در سطوح عالی امور لشگری و کشوری ترکیه به عنوان شخصیت های مطرح در جامعه حضور و فعالیت دارند. البته در مقایسه با هموطنان سنی مذهب شان ، از نظر تعداد و نیز میزان نفوذ و قدرت ، در بسیاری از امور جاری کشور در سطح اقلیت هستند. اکثریت علویان طرفدار احزاب چپ گرا – سوسیال دموکرات – هستند . عضویت موروثی در حزب جمهوریخواه خلق و پیروی از انشعابات مختلف آن نیز تداوم دارد. هم چنین محدودی از علویان بر اثر تعصب های قومی جذب احزاب و گرو های کرد گرا، ناسیونالیزم ترک ، گردیده اند. لازم به ذکر است ، بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ، گروه های علوی طرفدار ایران و مقید به اصول و ارزش های اسلامی، افزایش یافته  است .

نقش علویان در بدنه و بافت حزب حاکم آک پارتی تا چه میزانی است؟

 هدف اولیه حزب “عدالت و توسعه” همانند سایر احزاب ، اخذ آرای انتخاباتی علویان در داخل و خارج ترکیه است. حزب عدالت و توسعه طی تصمیم های مقطعی و برنامه ریزی شده، از ورود کاندیدا های علوی به پارلمان ، شهرداری ها، حمایت ضمنی نمود . البته طی ابراز انتقاد از برخی رفتار های نامتناسب با شئون اسلامی گروه هایی از علویان ، زمینه های پیشرفت نخبگان جامعه علوی را فراهم ساخت و در بسیاری از امور حکومتی نیز جهت ورود ، حضور و فعالیت علویان، تسهیلاتی را فراهم ساخت . از میان فرهیختگان و مشاهیر علوی در نخست وزیری و سازمان امور دیانت ترکیه، مشاورینی منصوب کرد. اما در کل ، از منظر جامعه سنی مذهب ترکیه، اسلامگرایان و حزب “عدالت و توسعه” هنوز هم، علویان خودی محسوب نمی گردند.

 جایگاه و رابطه علویان با دولت ترکیه با توجه به سیاست خارجی ترکیه در مورد سوریه و نگاه به علویان سوری

 به دلیل احتمال خطرات و به سبب مراقبت های امنیتی ، ارتباط و همکاری علویان ترکیه با علویان سایر کشور ها، از جمله سوریه، همواره تحت کنترل، تحدید و تهدید بوده است. علی رغم چنین جوی ، احزاب چپ گرا ، بویژه حزب “جمهوریخواه خلق”، به نمایندگی از سوی جامعه علویان ترکیه، ضمن انتقاد از موضع گیری حزب حاکم “عدالت و توسعه”، به رهبری رجب طیب اردوغان، در خصوص مسائل سوریه، حمایت غرب به سرکردگی  آمریکا از  دخالت نیرو های افراطی در سوریه و مشارکت دولت اردوغان در تشدید درگیری های داخلی سوریه را محکوم و با آن مخالف کرده است. البته نخبگان و فرهیختگان علوی و نیز آگاهان امور سیاسی و  بین المللی واقف هستند که در اعمال سیاست های خارجی و بویژه بین المللی، اردوغان یک طراح و عامل نیست و فقط در حد یک مجری می تواند نقش داشته باشد. ایجاد جنگ مذهبی در منطقه،  با ادعای واهی “تشکیل هلال شیعی توسط ایران” ، فرا تر از اردوغان طراحی گردیده است.

سیاست های اردوغان سبب افزایش شکاف و واگرایی در روابط علویان، با اکثریت اهل سنت ترکیه 

شکاف و واگرایی جامعه علویان با اکثریت اهل تسنن ترکیه، پیشینه طولانی تاریخی و فرهنگی ، اعتقادی عمیق دارد و فراتر از سیاست های دولت اردوغان است. اکثریت حاکم اهل تسنن ترکیه طی بیش از هفت سده تلاش مستمر نتوانسته است حب اهل بیت (ع) بویژه امام علی (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، و فجایع کربلا را از دل علویان خارج سازد. اگر چه با برخی فعالیت های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، بویژه تبلیغی، آموزشی،  و با حربه های تسامح و گاه تقیه ، در  انشعاب و انحراف علویان موفقیت های نسبی کسب کرده اند. مسلما ، ایجاد و یا تشدید واگرایی بین دو جامعه سنی و علوی مذهب ترکیه در راستای منافع استعماری جهانخوران است و در مقطع فعلی به نفع ترکیه و بویژه اردوغان نمی باشد. از این روی اردوغان با  طرح گشایش مسائل ذی ربط با علویان در ترکیه،  ضمن محدود و مسدود سازی  شیوه های مرسوم بهره مندی احزاب مخالف از علویان ، خواهان آن است که از کشانده شدن اقدامات علویان به روش های زیر زمینی ، جلوگیری نماید. لذا از منظر کلی، اگر چه سیاست های داخلی اردوغان در راستای ایجاد و یا تشدید شکاف بین علویان و سنی ها نیست، اما موضع گیری های روابط خارجی، اهداف منطقه ای و دیپلماسی بین المللی دولت اش می تواند تشدید واگرایی بین دو جامعه مذکور را  موجب گردد. اگر چه در عصر ارتباطات، اینک علویان ترکیه با درایت ، و پرهیز از درگیر شدن با امواج جنگ مذهبی ، هر چه بیشتر در پی مطالبات اجتماعی و عقیدتی خود هستند. مسلمانان آگاه سنی مذهب ترکیه نیز توطئه های استعماری درگیری مذهبی را مد نظر دارند.

نگرانی های علویان ترکیه از اصلاحات دولت اردوغان در مورد قانون اساسی و  نظام ریاستی چیست؟

اگر چه چنین وانمود می گردد که علویان طرفدار نظام سکولار هستند، اما خواست واقعی توده های علوی، عدم تجدید حاکمیت استبداد عقیدتی و اجتماعی از سوی وارثان سنی مذهب عثمانی است. یعنی مهم ترین نگرانی جامعه علوی ترکیه، استمرار دخالت اعتقادات سنی مذهبان حاکم بر ترکیه، آن هم تحت عنوان اسلام در امور حکومتی و جامعه شان است. مسلما تغییرات مد نظر حزب عدالت و توسعه به رهبری آقای اردوغان در راستای تحکیم و حفظ حاکمیت با دیدگاه عثمانی گرایی نوین و بر اساس سنتز اسلام و ملی گرایی ترک است. لذا گروهای علوی به پیروی از احزاب چپ گرا و جوامع مدافع کمالیست و لائیزم، سعی دارند طی بهره مندی از ترفند های دموکراسی، حقوق بشر، آزادی های اجتماعی، تا حد ممکن امتیاز هایی کسب  و در متن  قانون اساسی جدید درج نمایند.

نقش و جایگاه علویان در تظاهرات ها و مخالفت های اخیر ترکیه                

ابراز واکنش های مدنی اخیرعلویان، از جمله  محکومیت نام گذاری پل سوم استانبول به نام “یاووز سلطان سلیم”، مشارکت وسیع در تظاهرات سراسری موسوم به “گزی پارک”، ظهور مطالبات تکراری حق تاسیس و فعالیت خانه های جمع (جم)، جلوگیری از آموزش دروس دینی مذهب سنی به دانش آموزان علوی و حضور در صحنه های مخالفت های اخیر، در مقطع فعلی، به نوعی نشانگر نارضایتی علویان ترکیه از عملکرد های توسعه و انحصار طلبانه دولت اردوغان، هم راستایی اش با غرب، موضع گیری سنی مذهب گرایانه اردوغان نسبت به دولت علوی اسد، رفتار خشونت آمیز نیرو های انتظامی، نقض آزادی های حقوق بشری در ترکیه، بویژه  در مورد دست اندر کاران رسانه های گروهی و نویسندگان،  می توان تلقی کرد.

گفتنی است، سیاست های اخیر اردوغان در داخل و منطقه سبب بروز یک پاردوکس عملی در رفتار با اقلیت ها به خصوص علویان کرد شده است که همین امر باعث رجعت روابط دولت و علویان به چند دهه گذشته و دوران خاکستری فعالیت علویان در جامعه سیاسی ترکیه شده است و می توان گفت علویان با ابراز مخالفت خود با سیاست های اخیر اردوغان و عقب کشی از حمایت خود از حزب “عدالت و توسعه”، پروژه “اتحاد و برادری ملی” که در دو شاخه “شکوفایی کرد” و “شکوفایی علوی” دنبال می شد و بعدها با عنوان “توسعه دموکراتیک” مطرح شد را ابتر گذاشت. این پروژه ها در راستای پاسخگویی به مطالبات دو قشر وسیع کرد و علوی در ترکیه پیگیری می شد.