“رسول موسوی” رئیس پیشین مرکز مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز در وزارت امور خارجه طی یادداشت پیش رو معتقد است که هیچ پایگاهی در اختیار روسیه قرار نگرفته بود؛ زیرا در اختیار گذاشتن پایگاه به یک کشور دیگر، روال و روند ویژهای دارد و جدای از اینکه استقرار پایگاه در کشور خلاف قانون اساسی است، معاهدات بلند مدت باید به تصویب مجلس برسد؛ اما در ایران چنین فرآیندی را شاهد نبودیم.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، همکاری ایران و روسیه در پایگاه نوژه همدان در راستای همکاری‌های دو کشور در مبارزه علیه تروریسم قابل تجزیه و تحلیل است. چرا که پیش از این نیز تهران و مسکو در مبارزه با تروریسم در سوریه همکاری‌هایی را تجربه کرده بودند.
اما بازتاب این همکاری بیش از آنکه محتوایی باشد، رسانهای و سیاسی شده است. اولا باید توجه داشت همانطور که بارها مقامات کشور تاکید کردند هیچ پایگاهی در اختیار روسیه قرار نگرفته بود. زیرا در اختیار گذاشتن پایگاه به یک کشور دیگر، روال و روند ویژهای دارد و جدای از اینکه استقرار پایگاه در کشور خلاف قانون اساسی است، معاهدات بلند مدت باید به تصویب مجلس برسد؛ اما در ایران چنین فرآیندی را شاهد نبودیم. مطابق آنچه که مطرح شده در این همکاری‌ها قرار است از ظرفیت‌های همکاری دو کشور استفاده شود. این نوع همکاری در بین کشورها رایج است. باید توجه داشت که با در نظر گرفتن سطح همکاری ایران و روسیه این موضوع کاملا طبیعی بود. لذا این امکان وجود داشت که با این قضیه راحت تر از آنچه که امروز میبینیم برخورد شود. کسانی که دغدغه و نگرانی استقرار پایگاه نظامی در کشور را داشتند، خیلی آسان تر میتوانستند از مسیرهای مشخص و تعبیه شده در قانون اساسی برای پیگیری این مسئله استفاده کنند. بر اساس اصل 46 قانون اساسی، تفسیر قانون اساسی بر عهده شورای نگهبان است و نمایندگان مجلس میتوانستند از شورای نگهبان تفسیر این اصل را درخواست کنند.
بنابراین به عقیده من در این قضیه تاحدودی در داخل کشور و در میان نهادهای مختلف میشد که بهتر از این برخورد شود. مسلما در همکاری علیه تروریسم این گونه همکاری‌ها نه مورد اول بوده و نه آخری خواهد بود. یعنی پیشتر نیز سلسله همکاری‌هایی میان ایران و کشورهای دیگر وجود داشته است. مگر کشوری می‌تواند بدون همکاری‌های محرمانه و سری، امنیت ملی کشور خود را تضمین کند. قرار نیست همه چیز در کف خیابان‌ها یا رسانه‌ها دنبال شود. البته همواره به صورت منطقی و مطابق راه حل های تعبیه شده قانونی، راه‌هایی برای کسب اطلاعات مسئولین وجود دارد. لذا ما باید از ظرفیت‌های قانونی برای برخورد با موضوعات استفاده کنیم نه از ظرفیت‌های رسانهای.
بنابراین ایران و روسیه همکاری‌های نظامی علیه گروههای تروریستی در سوریه دارند. در این ارتباط ممکن است این همکاری‌های نظامی، اشکال مختلفی پیدا کند. اما اگر موضوع سوریه شکل دیگری به خود بگیرد و به سمت حل بحران برود، ممکن است همکاری‌های تهران-مسکو نیز از شکل همکاری‌های نظامی به شکل همکاری های دیگر خود را نشان دهد. همچنین طی تحولات اخیر میان ترکیه با روسیه و دیدارها و رایزنی‌های مقامات سه کشور ایران، روسیه و ترکیه در خصوص سوریه و سپس نیز همین بحث نوژه، این مسئله مطرح میشود که روابط تهران و مسکو به سمت استراتژیک شدن حرکت می‌کند. در رابطه با این موضوع باید به چند نکته اشاره کنم؛ نخست اینکه، زمانی که رئیس جمهور ایران برای شرکت در اجلاس سه جانبه ایران، روسیه و آذربایجان به باکو سفر میکردند، در سخنانی اشاره کردند که روابط ایران و روسیه به سمت روابط استراتژیک در حال حرکت است. ثانیا ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه نیز در مصاحبهای اعلام کرد که بعد از برجام روابط ایران و روسیه به ویژه در بحثهای هستهای، سمت و سوی استراتژیک به خود گرفته است. پس در سطوح بالا، روابط تهران-مسکو به سمت معادلات استراتژیک در حال حرکت است. همچنین مسلما روابط ایران و روسیه به سمتی در حال حرکت است که این روابط روز به روز گسترش بیشتری خواهد داشت.
در حال حاضر روند تحولات خاورمیانه بسیار سخت و پیچیده است. بخش عمده ای از نیروهایی که در سوریه در حال جنگ هستند، به نوعی از مجموعه فدراسیون روسیه به آن منطقه رفته‌اند. به عنوان مثال چچن و داغستان و جمهوری‌های مرکزی، چچن، اینگوش و داغستان جمهوری هایی درون فدراسیون روسیه هستند؛ به این معنی که این افراد پاسپورت‌های روسی دارند. با تهدیداتی که روس‌ها از جانب آنها دارند، اگر مسکو بخواهد کشور خود را حفظ کند، باید در این زمینه تمهیدات لازم را در نظر بگیرد. روسیه از سمت غرب نیز دارای مشکلات دیگری است؛ حوادث اوکراین هم امنیت سرزمینی روسیه از سمت این کشور را تهدید می‌کند و از طریق گسترش ناتو تهدید می شود. طرح الحاق اوکراین به ناتو و بحث احتمالی الحاق گرجستان به ناتو برای روسیه تهدید به شمار می‌آید. بنابراین برای مقابله با این قضیه توجه به جنوب از طریق آذربایجان که بخشی از حوزه امنیتی روسیه است و همچنین ایران روسیه می‌تواند خود را از طریق معادلات خود با شرق همانند چین – که با آن رقابت دارد – و غرب مانند ناتو، متوازن و از این تنگنا نجات دهد. به عقیده اینجانب اگر با این رویکرد به این موضوع نگاه کنیم می‌توانیم از این فرصت که برای ایران شکل گرفته استفاده کنیم. باید توجه داشت که سياست در دنيا اين نيست كه فقط به دنبال اجراي طرح‌هاي خود باشيم، بلكه بايد از سياست‌هاي ديگران و فرصت‌هايي كه به وجود ميآيد نیز استفاده كنيم. برای ایران فرصت های زیادی صورت می‌گیرد ولی به نحو احسن از آن استفاده نمی‌شود. به عنوان مثال سقوط طالبان، سقوط صدام، تحولات جهان عرب، فروپاشی شوروری و تحولات همسایگان همگی برای ایران فرصت بود. آنچه که در حال حاضر درخصوص روسیه مطرح است نیز برای ما یک فرصت به شمار می‌رود.
در خصوص ضرورت همکاری‌هایی از این دست یعنی استفاده از ظرفیت‌های نظامی یکدیگر به صورت موقت باید اشاره کنم که در حال حاضر ایران و روسیه در عرصه مبارزه با تروریسم و افراط گرایی، برهم نزدن نظم منطقهای، حفظ وضع موجود منطقه و عدم تغییر مرزها منافع مشترکی دارند. البته ممکن است روس‌ها در رابطه با خاورمیانه با ایران نظرات همسوی بیشتری داشته باشند، اما به عنوان مثال در ارتباط با اروپا یا اوکراین نظرات دو کشور متفاوت‌تر باشد.
اما در منطقه خاورمیانه تهدیدات ایران و روسیه همسو است، لذا تازمانی که این تهدیدات همسو باشد، همکاری‌های تهران و مسکو ادامه پیدا خواهد کرد. از سوی دیگر ایران و روسیه دو کشور همسایه هستند و در جهان امروز کشورهای همسایه به سمت گسترش همکاری‌ها حرکت می‌کنند. تهران و مسکو در منطقه بسیار حساس آسیای مرکزی، حوزه خزر و قفقاز منافع مشترک بسیاری دارند و این مسئله بیانگر لزوم همکاری بیشتر دو کشور است. علاوه بر این یک سلسله نیازهایی ایران دارد و یک سلسله نیازهایی نیز روسیه دارد که در عرصه اقتصاد داخلی دو کشور قابل دست یافتن است. روسیه، کشوری است که به لحاظ توسعه فن آوری و صنایع نظامی و هوا فضا کشوری پیشرفته به شمار می‌رود و این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران نیازهایی در این رابطه دارد و می‌تواند از این فرصت همکاری با روسیه بهره ببرد. در داخل کشور نیز ما ظرفیت های اقتصادی در زمینه تولیدات مختلف داریم که برای روسیه قابل دسترسی است. لذا زمینه های همکاری ایران از تجارت خرد تا تجارت و مبادله فن آوری های نوین با روسیه فراهم است و می توانیم از این فرصت استفاده کنیم. در نهایت اینکه تحولات بین المللی و شکل گیری تهدیدات جدید و منافع مشترک در مقابله با این تهدیدات، فعلا برای یک روند بلند مدت ایران و روسیه را در کنار هم قرار می دهد تا دو کشور علیه این تهدیدات مشترک اقدام کنند.
نویسنده: رسول موسوی، رئیس پیشین مرکز مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز در وزارت امور خارجه؛
