دکتر “مهدی سنایی” سفیر ایران در روسیه و رئیس موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) طی مطلبی در صفحه فیسبوک خود به بررسی مسلمانان کشور روسیه پرداخت.
اسلام و مسلمانان در روسیه
ایراس؛ کشور پهناور روسیه از گروه های قومی بسیاری تشکیل شده که هر یک علاوه بر آداب و رسوم و فرهنگ، از لحاظ دین و مذهب نیز با هم تفاوت هایی دارند. در حال حاضر در روسیه اسلام دومین دین از نظر تعداد پیروان محسوب می شود. تثبیت دین اسلام به عنوان یک عنصر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در روسیه تاریخ پیچیده ای دارد.
این دین در طول قرون متمادی تحت تاثیر عوامل گوناگونی بوده و سیاست دولت مرکزی همواره بر این پدیده نقش مهمی داشته است. به طور کلی رسمی شدن مسیحیت در سراسر کشور، حمله مغولان و ۳ قرن استیلای اردوی زرین در این منطقه، شکست مغولان و برچیده شدن حکومت آنان از روسیه، روی کار آمدن رومانوف ها و تبدیل شدن روسیه به سرزمین تزارها که در آن وابستگی کلیسا و حکومت بیش از هر زمانی بود، اصلاحات پطر کبیر و سپس انقلاب اکتبر و ۷۰ سال سایه کمونیسم و در نهایت فروپاشی کشور شوراها در سال ۱۹۹۱ و سیاست دولت های نوین روسیه از جمله عواملی هستند که بر هویت اسلامی و تعریف اسلام و مسلمانان در این کشور تاثیر داشته اند.
از نظر تاریخی حضور مسلمانان در روسیه چنانچه روسیه مرکزی را در نظر بگیریم، به دوران بلغارها یعنی سده نهم میلادی باز می گردد. البته روایت دیگری از ورود اسلام به روسیه متعلق به نگاهی فراتر از جهت سرزمینی و شامل قفقاز شمالی است که هم اکنون نیز در چارچوب روسیه قرار دارد، که این رویکرد تاریخ ورود اسلام به روسیه را همان قرن اول هجری یا هفتم میلادی می داند و به ورود اسلام به داغستان و شهر دربند در این تاریخ اشاره می کند. بر همین اساس در روسیه در دهه نود و بعد از زوال شوروی یکبار توسط اداره دینی باشقیرستان هزار سالگی ورود اسلام به روسیه و بار دیگر توسط شورای مفتیان روسیه هزار و چهارصدمین سال اسلام در روسیه با اشاره به شهر دربند و مسجد ابومسلم جشن گرفته شد.
در واقع از سال ۹۲۲ اسلام در «پادوولژه» واقع در ساحل رود ولگا و در قرن سیزدهم در سراسر اردوی زرین که با فتح دسهپتهای روسیه توسط مغول ها برقرار شده بود، دین حاکم محسوب می شد. در خصوص ورود و پذیرش اسلام در روسیه در گزارشات و سفرنامه های جهانگردان مطالب گوناگونی نوشته شده است. یکی از این موارد همزمانی ورود اسلام و مسیحیت به روسیه مرکزی است که جالب است. از نوشته های تاریخ نگاران روس بر می آید که در سال ۹۸۶ میلادی و پس از اینکه بلغارها مسلمان شدند سفرای آنها به ولادیمیر (پادشاه کییف ۹۰۸-۱۰۱۵) پیشنهاد پذیرش اسلام را دادند و وی نیز به پرس و جو درباره اسلام پرداخت؛ زیرا به دنبال گزینش دینی واحد برای سرزمینش بود. اما به دلیل برخی نواهی در اسلام از جمله منع شراب وی ترجیح داد مسیحیت را برگزیند و با مسیحی شدن کی یف در سال ۹۸۸ روند گسترش مسیحیت در میان اسلاوها و همجواری دو دین اسلام و مسیحیت در این سرزمین پهناور آغاز شد.
چچن ها، ادیگی ها، چرکس ها، ابازین ها و کاباردی ها در قرون ۱۵ تا ۱۷ میلادی و آستی ها، بالکارها،کاباردی ها و اینگوش ها در قرون ۱۸ تا ۱۹ میلادی به اسلام گرویدند. در فرن هجدهم میلادی و در دوره حکومت کاترین کبیر مسلمانان و ادارات دینی آنان وضعیت رسمی یافتند و مساجدی بنا کردند. در دوره شوروی در نیمه دهه ۱۹۲۰ دولت جدید شوروی رفتار خود را نسبت به اسلام تغییر داد و و شروع به دخالت در زندگی مسلمانان نمود. در سال ۱۹۲۵ اتحادیه «بیخدایان مبارز» برای مبارزه با دین ایجاد شد و در مناطق مسلمان نشین نیز دفاتر نمایندگی با عناوین «الله سیزلار»، «خداسیزلار» و «دین سیزلار» ایجاد کرد.
در دوره استالین و در سال های ۱۹۳۸- ۱۹۲۸ فشارها بر مسلمانان بیشتر شد و بعد از مدتی «مسجد جامع» تنها مسجدی بود که در بخش اروپایی روسیه فعالیت داشت. در طول جنگ جهانی دوم و به دلایل سیاسی، سختگیری های مذهبی از جانب استالین تا حدودی کاهش یافت و اسلام نیز همانند سایر ادیان، دورهای از فراغت را تجربه کرد. در این سال ها مساجد اجازه بازگشایی یافتند و تلاش شد از عقاید مذهبی در راستای پیشبرد جنگ بر ضد آلمان استفاده شود. بر اثر این نیازها، اسلام در سال ۱۹۴۲ دارای تشکیلات رسمی اداری شد که تقریبا از انجمن روحانی محمدیان که در دوره زمامداری کاترین در اوفا تاسیس شد الهام گرفته بود. این تشکیلات ۴ دایره روحانی داشت: آسیای مرکزی و قزاقستان در تاشکند، روسیه اروپایی و سیبری در اوفا، قفقاز شمالی و داغستان در ماخاچ قلعه و قفقاز در باکو. اما با پایان جنگ و در دهه ۱۹۶۰ بار دیگر وظیفه ساختن جامعه شوروی و ایجاد انسان شوروی که با وقوع جنگ جهانی دوم متوقف شده بود مورد توجه قرار گرفت؛ مبارزه با اسلام آغاز شد و بسیاری از مساجد مجددا تعطیل شدند.
پس از فروپاشی اتحاد شوروی، اسلام در روسیه گسترش یافت. این گسترش هم از نظر تشکیلات و ساختارهای ظاهری و هم از نظر آگاهی های مسلمانان نسبت به سنت ها و میراث دینی آنان و بالاخره از نظر تاثیر اسلام در ساختارهای جامعه روسیه قابل توجه بوده است. با وجود این تاکنون آمار دقیقی از تعداد واقعی مسلمانان در این کشور اعلام نشده است. در حال حاضر تعداد مسلمانان روسیه بین بیست تا سی میلیون نفر برآورد شده است. اما در مورد تعداد افرادی که پیرو یک دین در روسیه هستند، اطلاعات دقیق چندانی وجود ندارد. چون در سرشماری های رسمی هیچ سوالی از وابستگی های دینی افراد نمی شود و اطلاعات کمی هم که وجود دارد بر اساس تحقیقات و نظرسنجی های موسسات تحقیقاتی است.
آخرین آمار مربوط به سال ۲۰۰۲ می باشد که جمعیت مسلمانان را ۱۰% کل جمعیت نردیک به ۱۴۰ میلیونی روسیه عنوان کرده است، اما برخی این میزان را تا ۲۰-۲۵% می دانند و دلیل آن را میزان بالای زاد و ولد در میان مسلمانان، مهاجرت از مناطق آسیای مرکزی و آذربایجان، عدم مصرف مشروبات الکلی و کم بودن میزان مرگ و میر و عوامل دیگر در این خصوص دانسته اند.
مسلمانان روسیه به طور عمده در دو منطقه ساکن هستند. یکی منطقه ولگا ـ اورال و دیگری قفقاز شمالی که در جنوب روسیه واقع است. این دو منطقه خود حاکی دو تاریخچه و رویکرد از اسلام است. بزرگترین منطقه مسلمان نشین در مرکز ولگا- اورال در جمهوری های تاتارستان و باشقیرستان قرار دارد که تعداد مسلمانان آن حدود شش میلیون نفر است. در قفقاز شمالی نیز اکثریت مردم داغستان، چچن، اینگوش، کاباردینو بالکار و قرهچای- چرکس مسلمان هستند. بنابراین در هفت بخش از فدراسیون روسیه مسلمانان در اکثریت قرار دارند. به غیر از این مناطق حدود ۲/۳ میلیون مسلمان در مناطق مرکزی روسیه زندگی می کنند و دو الی سه میلیون نیز در شهرهای مسکو و سنپطرزبورگ و اطراف آن ساکن هستند. در سیبری و شرق دور نیز مسلمانان وجود دارند. جمهوریهای تاتارستان، داغستان، و چچن بزرگترین جمهوریهای مسلماننشین روسیه هستند.
با توجه به منطقه زندگی، معیارهای فرهنگی، قومی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی مسلمانان نیز متفاوت است. مثلاً در مناطق شمالی عمدتاً مسلمانان بومی روسیه و در مناطق جنوبی نظیر شمال قفقاز مسلمانان غیر بومی زندگی می کنند که در دوره روسیه تزاری به این کشور ملحق شده اند. بر اثر این تفاوت های ماهیتی، تاریخی و قومی شاهد مذاهب و فرقه های گوناگون اسلام نظیر شیعی، سنی (عمدتاً حنفی و شافعی) یا طریقت های گوناگون در مناطق مسلمان نشین روسیه هستیم. تعداد سنی ها از شیعه ها بیشتر است و شیعیان را معمولا آذری ها و تالیش ها تشکیل می دهند. اکثریت جمعیت مسلمانان مسکو را نیز تاتارها تشکیل می دهند و بعد از این گروه، بیشتر مسلمانان این شهر و سن پطرزبورگ آذری شیعه هستند. چچن ها، تاجیک ها و ازبک ها نیز سایر اقوام مسلمان مسکو را تشکیل می دهند. ۹۰ درصد از مسلمانان روسیه ترک هستند و ۹۰ درصد ترک های روسیه مسلمان هستند. بنابراین در ساختارهای هویتی مسلمانان روسیه ساختار قومی آنها بسیار مهم است. از نظر مذهب؛ مسلمانان آسیای مرکزی ساکن در روسیه حنفی مذهب و مسلمانان داغستان، چچن و اینگوش شافعی هستند.
در مورد ساختارهای نهادی در دوره پس از فروپاشی نیز تحولات گسترده ای رخ داده است. از دهه ۱۹۹۰ و همراه با فروپاشی شوروی، فضای جامعه برای تبلیغات دینی هم بازتر شد. یکی از مهمترین اقدامات مسلمانان در این زمینه بازسازی و ساخت مساجد بوده است.
از جمله مراکز مهم اشاعه ارزش های دین اسلام، مساجد هستند. مساجد در روسیه نقش مهمی در شکل دادن به هویت دینی مسلمانان دارند. تا قبل از انقلاب کمونیستی سال ۱۹۱۷ در روسیه ۱۲ هزار مسجد وجود داشت که حداکثر تا دهه ۱۹۳۰ قسمت عمده ای از آنها بسته شدند. در سال ۱۹۳۷ تنها حدود ۱۰۰ مسجد در کل روسیه ثبت شده بود. در سال ۱۹۹۱ تعداد مساجد ثبت شده افزایش نسبی را نشان می دهد و به ۸۷۰ مسجد رسید. اما در سال های ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰ تعداد مساجد روند صعودی گسترده ای داشته؛ به نحوی که در سال ۲۰۰۰ تعداد مساجد ثبت شده کشور به بیش از هفت هزار مسجد رسید.
در مسکو نیز چند مسجد وجود دارد که عبارتند از:
«مسجد جامع مسکو» که مسجد مرکزی شهر محسوب می شود و در زمان شوروی هم فعالیت می کرد. «مسجد تاریخی» که قبل از انقلاب ۱۹۱۷ توسط جمعیت تاتار مسکو به یاد شرکت تاتارها در جنگ روسیه با ناپلئون ( سال ۱۸۱۲) ساخته شد، مسجد یادبود روی کوه «پاکلونی» که پس از فروپاشی با کمک شهرداری مسکو بنا شد و در حاشیه پارک پیروزی واقع است، «مسجد آترادنایا» که در منطقه آترادنایا واقع است و در کنار آن یک کلیسا و یک کنیسه هم ساخته شده است، و مسجد «نواتروف» که در محل خانه های مسکونی سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو واقع شده است.
جامعه مسلمانان روسیه توسط ساختارهایی اداره می شود که در راس آنها مفتی ها قرار دارند. تا پیش از فروپاشی شوروی دو اداره دینی «ماخاچ قلعه» و «اوفا» در قفقاز و باشقیرستان رسما مسئولیت تنظیم امور مسلمانان روسیه را بر عهده داشتند. اما پس از آن ادارات دینی در مناطق مختلف به صورت مستقل عمل نمودند. عمده ترین این مراکز عبارتند از: اداره دینی مرکزی مسلمانان روسیه در شهر اوفا در باشقیرستان به ریاست مفتی طلعت تاجالدین، اداره دینی مسلمانان منطقه اروپایی روسیه (مفتیات مسکو) به ریاست مفتی راویل عینالدین، اداره دینی مسلمانان جمهوری تاتارستان و مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز. بسیاری نهادهای کوچکتر در مناطق وجود دارند که فعالیتشان را با یکی از این مراکز هماهنگ می کنند. ادارات دینی وظایفی چون تربیت و اعزام نیروی انسانی به مناطق مختلف، برگزاری کنفرانس های مختلف در زمینه اسلام، احداث مساجد و بناهای اسلامی و اعزام کاروان های حج را بر عهده دارند. یک نهاد مهم دیگر «شورای مفتیان روسیه» است. در حال حاضر ریاست این شورا را که هر ۴ سال یک بار انتخاب می شود، مفتی راویل عینالدین بر عهده دارد که از سال ۱۹۹۶ مفتی اعظم روسیه بوده و شخصیتی تاثیرگذار در حوزه اسلام در روسیه است.
