آموزه های جهان شمول قرآن

مقاله منتخب از بین مقالات ارسالل شده به همایش بین المللی « رسالت جهانی اسلام – با تاکید برمسائل حوزه قفقاز» 

آموزه های جهان شمول قرآن

امین فتحی-عضو هیأت علمی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

جامعیت،فطری بودن،عمومیت خطاب واطلاق زمانیِ آیات قرآن واحکام نورانی اسلام ودیگر برهانهای عقلی ونقلی ،دلیل جهان شمولی اسلام است،منظور از جهان شمولی نیز ،فراگیری همه افراد انسان در همه مکانها وزمانهاست.قرآن کریم بعنوان آخرین کتاب آسمانی خدا که برای نجات و رهایی بشریت نازل شده است چگونه می توان آیات آن را تفکیک نموده وبرخی را جهان شمول دانست ،بلکه تمامی پیام آن عالمگیر بوده وهمه را دعوت به یکتایی خدا وپایبندی به لازمه این باورمقدس در مسیر فلاح ورستگاری نموده است.

روش کار در این مقاله اسنادی است که با استفاده از کلیدواژه های: ناس،انسان، بشر،عباد،بنی آدم ودیگر خطابات عمومی قرآن وبا ذکر نمونه هایی از آیات جهان شمول آن در ابعاد بینشی ، گرایشی وکنشی (اعمال فردی واجتماعی) مانند:بدیهی بودن وجود وحضور خدا در پهنای پیدا وپنهان هستی  ،حق بودن وهدف داری خلقت وآفرینش انسان وتوجه دادن به فردای زندگی ورجوع انسان بسوی خدا واشاره به منشأ اختلافات بشری ودعوت به بندگی وتأکید بر خویشتنداری وحرکت بسوی مغفرت الهی وپایبندی بر بدیهیات پیام فطری وزندگی سالم ومتعادل همراه با معنویت و… نوشته شده است وبفرموده حضرت امام باقر(ع): قرآن همانند خورشید وماه همیشه در جریان است وزندگی انسانها را تا پایان دنیا روشن می سازد.

کلیدواژه ها: اسلام،قرآن،جهان شمول،مردم، آیات

مقدمه

دین اسلام جهانی بوده وآخرین آیینی است که ازطرف خدابرای بشریت ارسال شده است،روح همه ادیان تسلیم دربرابر خداوند متعال است اما به فراخور بلوغ فکری جوامع انسانی درمراحل مختلف فرستاده شده است تا اینکه کاملترین جلوه تسلیم(اسلام) توسط خاتم پیامبران حضرت محمد مصطفی(ص) ازمکه مکرمه بعنوان نقطه آغازپیام جاودانه، برای جامعه جهانی عرضه شده است،به بیان دیگرهمه پیامبران مبشر ومقدمه ی پیامبراسلام(ص)بوده اند(آل عمران-81)وبه تعبیراستادشهیدمطهری:”حالت بشردردوره های قبلی بچه ای است که کتابش رانگه نمی داردوپاره می شود تنهادرزمان ظهور خاتم(ص) بود که بشر به این مرحله رسید که ارث خودرا برای آیندگان حفظ کند.”(مطهری،1376، ص36)

دلایل جهانی بودن

 دلایل عقلی ،نقلی وشواهد تاریخی قطعی ومعتبری وجود دارد که بیانگر جهانی بودن  آیین اسلام و جهانشمولی پیام کتاب مقدس قرآن است که به رئوس قسمتی از آنها اشاره می شود:

1- خطابات عام قرآن ازقبیل:         یاایهاالناس،یابنی آدم، یاایهاالانسان و…

2- جهانی بودن رسالت پیامبراسلام(ص)، مثل:   وماارسلناک الارحمه للعالمین (انبیاء- 107)  ان هوالا ذکرللعالمین (تکویر-27)

3- معرفی اسلام بعنوان تنهادین مورد قبول خدا(در طول ادیان آسمانی قبلی):

ان الدین عندالله الاسلام (آل عمران-19)     ومن یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه (آل عمران-85)

4- خاتمیت پیامبر اسلام (ص)، مانند :      ولکن رسول الله وخاتم النبیین (احزاب-40)

5- طرح وبرنامه های کلان وهدفهای بزرگ ومتعالی :

اسلام در تعلیمات خود هرگزبدنبال هدفهای جزیی و موقت نبوده بلکه روی هدفهای نامحدود که هرچه بشرجلو برود هدف را جلوی خودش می بیند،این سر زنده ماندنش است.(مطهری،1376 ص73)

6- هماهنگی باطبیعت وفطرت انسانی:

مردم جهان گرچه در زبان وملیت مختلف اند اما درفرهنگ انسانی همه مشترکندو قران بافرهنگ مشترک مردم سخن گفته است(جوادی آملی،1387،ص32)

7- جامعیت احکام :

اسلام تنها شریعتی است که مشتمل بردستورات لازم وکافی برای جمیع امور زندگی بشرودارای کاملترین ودقیقترین قوانین در کلیه مسائل فردی واجتماعی بوده بطوریکه برای هرحادثه وحالی از احوال انسانی حکمی براساس عدل ومصلحت مقرر نموده است.( طیب،بی تا، ص271).

8- جاودانگی وفراگیری :     هوالذی ارسل رسوله بالهدی ودین الحق لیظهره علی الدین کله (توبه 33)

9- احادیث متواتر از شیعه وسنی مبنی بر تداوم دین وشریعت اسلام تا روز قیامت :

نظیر حدیث ثقلین وحدیث منزلت.ازحضرت امام باقر(ع) نیزروایت شده است: قرآن همانند خورشید ماه درجریان است وزندگی انسانها را تاپایان دنیا روشن می سازد.(جوادی آملی،1386ص313)

10-اجماع علماء ودانشمندان اسلام وضرورت دین.(کلم الطیب ص312)

11- نوشتن نامه به شخصیتهای مهم جهان توسط پیامبر اسلام(ص) ودعوت به اسلام.

12- گسترش روز افزون مسلمانان وافزایش رونداسلام گرایی درجهان.

پیشینه بحث

کتب و مقالات زیادی در ارتباط با خاتمیت پیامبر(ص) وجهانی بودن اسلام وجاودانگی قرآن نوشته شده است اما در خصوص ایات جهان شمول قرآن کتاب ومقاله مستقلی بدست نیامد مگر اشاراتی کلی وکوتاه.

ضرورت بحث

باتوجه به پایان کمونیسم و آغاز فروپاشی کاپیتالیسم و نظام سرمایه داری و وجود خلا عمیق ایدئولوژیکی در جهان وظرفیت اسلام جهت جایگزینی ، و رشد بیداری اسلامی وخیزش نجات خواهانه ملتها ، ضرورت پرداختن به مکتب حیاتبخش اسلام و احکام جهانی آن بیش از پیش احساس می شود.

روش کار

روش کار در این مقاله اسنادی است که با استفاده ازخطابات عام قرآنی مانند: ناس ،بشر ، انسان ، بنی آدم وغیره بررسی و نوشته شده است.براساس شمارشی که از روی کتاب المعجم المفهرس لالفاظ  القرآن الکریم انجام گرفت تعداد واژه های کلیدی مرتبط با بحث بشرح ذیل می باشد:

الف-درقرآن 240بارکلمه “ناس “آمده که 19 بارآن “یاایهاالناس ” است که قابل استناد می باشد.

ب- 65 بار “انسان ” آمده که بیشتر درمورد خلقت انسان بوده وازحدود ده مورد آن خطاب عمومی استفاده می شود.

ج- 7 بار بنی آدم باخطاب عام آمده.

د-از کلمات “انس” و “بشر” سه مورد قابل استناد بود.

ذ- خطاباتی که باامر “قل” صادر شده ونیز کلمات ” عباد(ی)” ،عالمین ،نبیین،رسل ، بلاغ ،ذکر،ونیزدرخواستهای انبیاء از امتها ودیگر آیاتی که در قالب واژه ی خاصی نبوده اما خطاب عمومی دارند.براین اساس تقریبا کل سوره ها و آیات قرآن کریم برای نوشتن این مقاله مرور شده است.

مفهوم جهان شمولی

اصطلاح «Universality» به معنای جهان‌شمولی و عمومیت و شمول از «Universe» گرفته شده است. «Universe» در لغت عبارت است از جهان، گیتی، عالم، و کائناتو «Universal» صفت است به معنای فراگیر، عالم‌گیر، جهانی و جهان‌شمول؛ یعنی چیزی که متعلق به تمام افراد جهان است و تمام افراد و ملل جهان را شامل می‌شوددر معنای اصطلاحی، می‌توان برای آن دو مفهوم در نظر گرفت: مفهوم جامعه‌شناختی و مفهوم نظری

جهان شمولی به معنای جامعه شناختی‌آن، یعنی مقبولیت جهانی.ودرمفهوم نظری به معنای سازگاری و همخوانی با همه فرهنگ‌ها و جهان‌بینی‌ها ونیزبه معنای شمول و فراگیری همه افراد انسانی درهمه زمانها ومکانهاست،که در این مقاله همین معنای اخیر مقصود است . (باقرزاده،1383،ص21)                                                                                                  

 

                                         آیات جهان شمول قرآن

قرآن کتاب هدایت مردم است (هدی للناس بقره-185 ) واز این جهت همه انسانها مخاطب اوبوده و همه را دعوت به ایمان کرده است ودلایل ولزوم وآثار پایبندی به آن را نیز متذکر شده است.اما همه آیات آن عمومی نیستند بلکه به مومنین وپرهیزکاران واوصاف آنها و دیگرموضوعات واحکام مرتبط نیز پرداخته است. در این مقاله به مهمترین خطابات عام قرآنی در سه بخش : بینشها، گرایشها و کنشها بعنوان نمونه ومعیار اشاره میشود.

بینشها :

1-بدیهی بودن وجودخدا و حضور او در فراخنای پیدا وپنهان هستی.(ابراهیم-10 وحدید 3)

2- حق بودن هستی و هدفداری خلقت و آفرینش انسان. (نحل 3 و کهف -7)

3- ذکر فلسفه خلقت انسان .(یونس-14)

4-محل امتحان بودن دنیاجهت جدایی پاکان از ناپاکان وراستان ازدروغگویان و مومنان از منافقان.(عنکبوت-3وانفال 37)

5- مال و منال ودیگربهره های اندک دنیا بستر آزمون انسانهاست.(آل عمران-14)

6- یادآوری فقروناداری انسان و بی نیازی ذات پاک ولایزال الهی.(فاطر-15)

7-امت واحده بودن مردم واینکه ظلم وستم آگاهانه درحق همدیگرباعث اختلافات وپراکندگی آنهاست.(یونس-19وجاثیه17)

8- تذکر به معاد و رجوع انسان به سوی خدا و عاقبت اعمال وفردای زندگی انسان.(حج -1و2وآل عمران 55)

9- بیان دلایل وقوع قیامت و تشکیل زندگی جدید.(حج-5)

10- اعلام نزدیک بودن خدا بر بندگانش و اجابت خواسته دعا کنندگان.(بقره-186)

11- براعمال شما شاهدانی است که می بینند وکاتبانی که می نویسند.(بقره -143 وآل عمران-14)

12- اعلام حق بودن وعده و وعیدهای الهی وعدم فریب جلوه های دنیا.(فاطر-5)

13- ماهیت هبوطی انسان ونیاز به هادیان الهی جهت رسیدن به آرامش و رهایی از رنجها.(بقره-38)

14- ذکر ناپایداری زندگی دنیا و دست بدست شدن روزها بین مردم.(آل عمران-140)

15- بیان ماهیت ظلمانی دنیا و کسب نور در سایه ایمان.(حدید-13)

16- ازرسالت انبیاء، خارج کردن مردم از ظلمتها بسوی نور است.(ابراهیم-1)

17- فانی بودن دنیا و پایداری اسماء وجلوه های الی.(الرحمن-26)

18- توجه به حکمت و عدالت خدا ونفی ظلم از ساحت قدس ربوبی.(یونس-44)

19- نفی شبیه و نظیرو مثل و شریک برای خدا.(شوری-11ونساء-36)

20- تاکید بر وحدانیت خدا و توجه به توحید الهی در همه عرصه های زندگی.(اخلاص-1وکهف -110)

گرایشها:

1- دعوت به ایمان به خدا وپیامبران الهی ورستاخیز وغیب عالم.(اعراف-101)

2- دعوت به بندگی خدا و پرهیز ازاطاعت هرگونه طاغوت .(نحل -36)

3- هشدارهای مکرر به فریب ونیرنگ شیطان و دشمنی آشکار او با انسان و دوری ازعبادت وپیروی آن.(یس-60وفاطر-5)

4- دعوت به تفکر در آسمانها و زمین ورفت وآمد شب و روز و در اصل خلقت انسان.(طارق 5)

5- تبیین آیات و نشانه ها ونعمتهای مختلف الهی.(نحل 78تا81)

6- گلایه از ناسپاسی و بی توجهی انسان به پروردگارش.(یونس-60 و عادیات-6)

7- یادآوری راه طولانی وسخت ملاقات با خدا.(انفطار-6)

8-ذکر رحمتهای بی کران الهی وآسان بودن راه خدا.(اعراف 156وبقره 185)

9-اشاره به بیماری و مرگ دلها وشفا بودن قرآن بردرد سینه های مردم.(یونس-57)

10- درخواست عبودیت وبندگی وذکر دلایل آن وعدم گرایش به کفر و ناسپاسی.(بقره -25)

11- هشدار به آلودگی به شرک ونابخشودنی بودن آن  که ستمی بزرگ است.(نساء-48 ولقمان-13)

12- معرفی نامهای زیبا خدا و دعوت به خواندن اسمهای نیکویش.(اسرائ-110 )

13- گلایه ازناسپاسی ، غفلت،بی بندوباری ،جهالت و عدم تفکر اکثریت مردم.(غافر-61 وانبیاء-49ویوسف-40)

14- یادآوری فضل و رافت خدا وقبولی توبه توبه کنندگان.(توبه -104وحج-65)

15- دعوت به حرکت بسوی مغفرت وجنت الهی و عدم نا امیدی از رحمت خدا.(حدید-21وزمر-53)

16- فساد و کمبودهای زمین بواسطه خودمردم بوده ونیجه اعمال آنهاست .(روم-41)

17- اکثریت مردم درزیان بوده و برخود ستم می کنند اما متوجه نیستند.(یونس-44 و عصر-2)

18- توجه به پیمان فطری که با خدا بسته ایم.(اعراف -172)

19- توجه به بازتاب اعمال در زندگی و حسابگری دقیق خدا براعمال واحوال انسان.(نساء-86)

20- دعوت به اعمال ماندگار واعلام ماندگاری اعمال نیک انسان.(کهف 46و110)

کنشها :

1- همه انسانها از یک مرد و زن بوده وشریفترین انها با تقواترین آنهاست. (حجرات-13)

2- ارسال رسولان وانزال کتب آسمانی زمینه قیام به عدل انسانهاست.(حدید-25)

3- پرهیز ازپرداختن به دشمنی بایکدیگر.(بقره-36)

4- دعوتهای مکرر به پرهیزکاری و خویشتن داری.(نساء-1 و حج- 1)

5- هشدار به فریب شیطان ومواظبت بر پوشش و لباس در روابط اجتماعی.(اعراف-25)

6- مراقب اعمال خویش بوده و بدنبال اصلاح امور خود باشید.(اعراف-35)

7- تذکر به آراستگی در پوشش به هنگام سجده ونیایش.(هعراف-31)

8- دعوت به مصرف آب وغذا وپرهیز از اسرافکاری.(اعراف-31)

7- دعوت به سعی وتلاش وکار و کوشش وبدنبال کسب روزی بودن با اسبابش.(نجم-31 واسرائ-70)

8- استفاده از دسترنج خود و به دنبال روزی حلال و پاک بودن و شکر نعمتهای الهی. (نحل-114)

9- ممنوعیت مصرف مردار، خون ،گوشت خوک وحیوانی که بدون ذکر نام خدا کشته شده شده است.(نحل-115)

10- امر به عدل و احسان و رعایت حقوق اقربا و وفای به عهد الهی.(نحل-90و91)

11- نهی ازفحشاء و منکروظلم در حق همدیگر.(نحل-90)

12- سوگندها را دستاویز فریب و خیانت قرار ندادن.(نحل-94)

13- اموال همدیگر را به باطل نخوردن و رشوه ندادن.(بقره-88)

14- اکرام و اطعام یتیم و پرهیز از خوردن مال یتیمان که بمنزله خوردن آتش است.(نساء-10و انسان-8و فجر-18)

15- عدم قتل همدیگرو پرهیز از سقط جنین وقتل اولاد.(اسراء-31و33)

16- تاکید ویژه و اختصاصی احسان به والدین و رفتارخاضعانه در مقابل آنها ونفی خانه سالمندان.(اسراء-23و24)

17- پرهیز از هرگونه زشتکاری پنهان و آشکار.(انعام-151)

18-عدم کم کاری وکم فروشی و کامل کردن پیمانه و ترازو به هنگام معاملات.(مطففین-1 تا 3)

19- عدم نزدیکی به حریم زنا که راه بسیا ربدی است.(اسراء-31)

20- اجتناب از اسراف وریخت وپاش اموال که عملی شیطانی است.(اسراء-26و27)

21- انفاق از اموال و داراییها که روزی در دست دیگران بود .(حدید-7)

22- نه بخل و نه گشاده دستی بی منطق دراحسانات.(اسراء-29)

23- عدالت در گفتار و وفای به عهد.(انعام -152)

24- عدم تکبر و بزرگ منشی در راه رفتن.(اسراء-38)

25- عدم دنباله روی از آنچه که به آن علم وآگاهی نداری.(اسراء-36)

26- سیر در زمین جهت پند و عبرت آموزی و کسب تجارت .(روم-42وعنکبوت-20)

27- طلب عمران و آبادانی زمین.(هود-61)

28- سعی در اصلاح در زمین و پرهیز از فساد در آن.(شعراء-152)

29- دقت کافی در غذایی که می خورید.(عبس-24)

30- قتل و نجات جان یکفرد بمنزله مرگ و نجات همه است.(مائده -32)

منابع:

1- قرآن کریم

2- مطهری،مرتضی،1376،خاتمیت،تهران ،صدرا

3- جوادی آملی،عبدالله،1386،تفسیر موضوعی،ج1،قم ،اسراء

4- طیب،سید عبدالحسین،بی تا، کلم الطیب،تهران،کتابفروشی اسلام

5- باقرزاده محمد رضا،1383، نگاهی مقایسه ای به جهان شمولی حقوق بشر در اسلام،معرفت،ش 82،ص21،قم.

6- جوادی آملی، عبدالله،1387،تسنیم ج1،قم، اسراء