آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی از جمله روحانیونی که مطالعات فراوانی در حوزه ی تقریب مذاهب و پیگیر منابع منتشر شده مکتب های مادی گرایانه به زبان عربی بودند. ایشان پس از پیروزی انقلاب رابطه معنوی خوبی با دکتر احد قضایی سرکنسول وقت جمهوری اسلامی در باکو داشتند. این دو در طی سی سال گذشته به خصوص در دوران پیش از فروپاشی شوروی در خصوص وضعیت مسلمانان ساکن در آن سرزمین ها جلسات مشورتی خوبی داشتند. یکی از نتایج این مشورت ها سفر آیت اله همراه با جمعی از نیروهای خدوم فرهنگی به آن خطه پیش از فروپاشی شوروی می باشد، در ذیل بخش هائی از این سفر علمی و فرهنگی ارائه می گردد.
بعد از فراغت حضرت آیت اله موسوی اردبیلی از مسئولیت قوه قضائیه، طی ملاقاتی با ایشان در کانون توحید، ازعلاقه به دیدار با مسلمانان و مناطق مسلمان نشین شوروی سخن به میان آوردند. آن موقع بنده در وزارت خارجه مسئولیت ستادی داشتم و با مسائل شوروی بویژه مناطق مسلمان نشین در ارتباط بودم. از این رو مطلب آیت اله اردبیلی جرقه‌ای در ذهنم برای حضور علمای مطرح آذری‌زبان در جمهوری آذربایجان ایجاد کرد. به هر حال ما شاهد یک سلسله تمایلات فرهنگی در بین ملیت های ساکن شوروی به جز روس ها بودیم. برای مسلمانان آن خطه بعد از ۷۰ سال بازگشت به مذهب جدی تر شد.
آیت الله موسوی اردبیلی، دکتر احد قضایی و شیخ الاسلام پاشازاده رئیس اداره دینی جمهوری آذربایجان
از این رو مسکو نسبت به تحرکات مسلمانان بسیار حساس بود. با ملاحظه این مسائل من به آیت اله اردبیلی عرض کردم اجازه دهند تا وضعیت منطقه را بررسی و نتیجه را اعلام کنم. وزارت خارجه برای بررسی مسائل جمهوری آذربایجان شوری کمیته ای مشغول به کار کرده بود که جلسات هفتگی به ریاست وزیر امورخارجه تشکیل می داد. من هم عضو این کمیته بودم. پیشنهاد دادم که برنامه ای برای بازدید علمای برجسته کشور از جمهوری های مسلمان نشین شوروی ترتیب داده شود.
این پیشنهاد با استقبال اعضا مواجه شد. همچنین همه اعضاء تصریح کردند که آیت اله اردبیلی شخصیت مناسبی برای اولین سفر است. موضوع تصویب و هماهنگی به بنده محول شد. چون از زمان مسئولیت در سرکنسولکری ایران در باکو با آقای شیخ‌الاسلام پاشازاده رئیس اداره مسلمان قفقاز آشنایی و ارتباط داشتم، طی تماس تلفنی به ایشان اطلاع دادم که در صورت ارسال دعوتنامه رسمی، امکان بازدید آیت اله موسوی اردبیلی از باکو وجود دارد.
آقای شیخ‌الاسلام خوشحال شد و در جواب گفت: که ما از خدا می‌خواهیم عالم بزرگواری همچون ایت اله موسوی اردبیلی سفری به جمهوری آذربایجان داشته باشد. به این ترتیب آقای شیخ الاسلام از جانب خود و همچنین از جانب نخست وزیر جمهوری آذربایجان دعوتنامه رسمی فرستاد. برای رسمیت بیشتر سفر، به آقای ولایتی وزیر وقت وزارت امورخارجه پیشنهاد دادم که هواپیمای اختصاصی برای آیت اله اردبیلی و همراهان تخصیص دهند و ایشان هم پذیرفتند.
در مورد همراهان ابتدا ایشان علاقمند همراهی پسرش بود اما در نهایت تعداد هیئت به ۲۵ نفر رسید. یعنی علاوه بر مقاماتی از وزارت خارجه جمعی از دوستان فرهنگی و روحانی آیت اله، نیز ایشان را همراهی کردند. آقای شیخ عطار دبیر کمیته آذربایجان هم سرپرست رسمی هیئت شد.
به این ترتیب در آستانه عید نوروز سال ۱۳۷۰ که همزمان با ماه مبارک رمضان بود، هیئت آقای موسوی اردبیلی با هواپیمای اختصاصی وارد باکو شد و در پاویون دولتی مورد استقبال گرم شیخ الاسلام و معاون نخست وزیر قرار گرفت. دولت جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی در اقدام بی سابقه، هئیت را در مهمانسرای ویژه ریاست جمهوری که فقط برای مقامات عالی رتبه رسمی شوروی اختصاص داشت، به عنوان مهمانان رسمی دولت اسکان دادند.
این سفر در آن موقعیت زمانی حساس، برای نشان‌دادن عظمت اسلام خیلی مؤثر بود. برای استقبال باشکوه و برنامه‌ریزی صحیح و به کارگیری همه ظرفیت‌ها من موضوع را با شیخ الاسلام تلفنی از تهران مطرح کرده بودم . ایشان هم انصافا، با نفوذی که در میان شیعیان و همچنین دولت داشت، برنامه استقبال از آیت اله موسوی اردبیلی و ملاقات و بازدید های ایشان را مفصل و درخور شأن ایشان پیش بینی کرده بود.
ایشان در عین حال که می خواست شکوه دین در میان مسلمانان جمهوری آذربایجان و بی پایه بودن ادعای بی دینی همه مردم ساکن شوروی را به هیئت ایرانی نشان دهد، همزمان می خواست از حضور شخصیتی چون آیت اله اردبیلی برای تقویت جایگاه دین و دینداران در شوروی استفاده کند. بنابراین برنامه مفصل برای حضور آیت اله در بین مسلمانان و سخنرانی ایشان در مجالس باشکوه ترتیب داده بود.
چون آیت اله اردبیلی، به طور رسمی سفر کرده بود، سرپرست هیئت می خواست ایشان با رئیس جمهور ملاقات کند.
دکتر احد قضایی نیاری- سرکنسول اسبق و سفیر سابق ایران در باکو و نماینده اسبق اردبیل دوره پنجم مجلس شورای اسلامی
لذا از آقای دمشقی سرکنسول وقت ایران در باکو خواست که رسما اقدام کند. سرکنسول درخواست ملاقات را با وزارت امور خارجه طرف مقابل مطرح نمود، ولی وزارت خارجه که در آن زمان به طور مستقیم از مسکو اداره می شد، توجهی به این درخواست نکرد. من به آقای شیخ عطار گفتم نگران نباش مشکل را حل می‌کنم.
با تجربه ده ساله ای که داشتم می دانستم که آقای شیخ الاسلام در بین مقامات دولتی نفوذ لازم را دارد. لذا از ایشان خواستم که هماهنگی لازم را برای ملاقات هیئت ایرانی با ایاز مطلب اف رئیس جمهور و حسن حسن اف نخست وزیر، انجام دهد. ایشان هم به رئیس‌جمهور زنگ زد و درهمان روز برای ملاقات وقت گرفت.
با توجه به ناکامی قبلی سرکنسول در گرفتن وقت ملاقات با رئیس جمهور، سرعت عمل شیخ الاسلام پاشازاده برای اعضای هیئت ایرانی که از رابطه دوستانه من با شیخ و قدرت نفوذ ایشان اطلاع زیادی نداشتند، تعجب آور بود. به هر حال عصر همان روز به مقر ریاست جمهوری رفتیم و آقای ایاز مطلب اف رئیس جمهور جمهوری آذربایجان شوروی از آیت اله اردبیلی و هیئت همراه صمیمانه استقبال کرد و با اشاره به مشترکات فراوان تاریخی فرهنگی و مذهبی، گفت: برای ما امتیاز و افتخاری بزرگی است که کشور مستقل، اسلامی و قدرتمند ایران را به عنوان حامی در همسایگی داریم.
همان روز همچنین با آقای حسن حسن اف نخست وزیر در محل ساختمان معروف وزرا دیدار رسمی صورت گرفت، آقای حسن اف که اصالت زنجانی دارد، از سفر شخصیت بزرگ دینی چون آیت اله اردبیلی ابراز شادمانی نمود و هویت اسلامی مردم جمهوری آذربایجان را حقیقتی انکار ناپذیر برشمرد. در هر دو دیدار صحبت های آیت اله اردبیلی و استدلال ایشان دایر بر ضرورت و اهمیت گسترش دین و معنویت در جوامع و رفع موانع موجود، مورد توجه جدی طرف های مقابل قرار گرفت.
در آن تاریخ که هنوز شوروی پابرجا بود، دیدار مقامات عالی رتبه دولتی با یک شخصیت بزرگ دینی امر بی سابقه ای بود که انعکاس اخبار آن از رادیو تلویزیون، مردم مسلمان جمهوری آذربایجان را به هیجان می آورد. آنها بعد از دهها سال دین ستیزی دولت، شاهد تکریم یک مجتهد در عالی ترین سطح جمهوری بودند. علاوه بر مقولات مذهبی، اطلاعات وسیع تاریخی، فلسفی و ادبی آیت اله اردبیلی، و خوش مشربی و خوش صحبتی ایشان، مقامات جمهوری آذربایجان را به تعجب می انداخت و به وجد می آورد. چنانکه ضیافت رسمی نخست وزیر در محل کاخ معروف گلستان به افتخار آیت اله اردبیلی که جمعی از شخصیت های مهم فرهنگی جمهوری آدربایجان هم دعوت شده بودند، با بحث های شیرین علمی، فلسفی و تاریخی تا نیمه شب به درازا کشید. دیدار دانشمندان و آکادمسین های جمهوری آذربایجان با آیت اله اردبیلی در محل آکادمی علوم و سخنرانی بسیار جالب ایشان در این جمع نیز برای آنها بسیار جذاب و هیجان انگیز بود.
چرا که هم دامنه علمی و فلسفی آیت اله و هم نحوه برخورد و صحبت ایشان، برخلاف تصورات آنها از یک روحانی دینی بود. تصورات آنها در طی ۷۰ سال رژیم شوروی و با تبلیغات و الغائات کمونیستی شکل گرفته بود. فکر می‌کردند همه علمای دینی و مجتهدان جز نماز و دعا چیزی بلد نیستند و آقای اردبیلی هم یکی از آنهاست. تجربیات شخصی آنها هم این تصور را تائید می کرد؛ چون در اوایل دوران کمونیستی کل علمای دینی را از بین برده بودند. افرادی هم که به‌عنوان روحانی دینی فعالیت می کردند اطلاعات اندک فقهی ای داشتند و تحصیلات جدی حوزوی نکرده بودند.
لذا وقتی که آیت اله موسوی اردبیلی در آن محفل علمی، بحث فلسفی مقایسه مکتب اسلام با مکتب ماتریالیسم را طرح کردند، برای حاضران خیلی تعجب آور بود. اعتقاد به کمونیسم در برخی از آنها حقیقت فلسفی و باور قلبی بود. لذا برایشان غیرمنتظره بود که یک عالم اسلامی اهداف و احتجاجات فلسفی مکتب کمونیسم را به دقت تشریح کند و با مقایسه علمی آن با اسلام به نقد آن بپردازد و بر رد آن دلایل علمی اقامه کند. در آخر جلسه، چند نفر از اساتید سؤالاتی را مطرح کردند که آقای اردبیلی خیلی عمیق جواب دادند. در آن جلسه همچنین با استناد به براهین علمی و فلسفی، دیدگاه‌های اسلامی را برای آنان تشریح کردند و با ارائه معلومات مستند دانشمندان و آکادمیسین‌های آنها را زیر سؤال بردند.
اینگونه شد که تصورات قبلی آنها خدشه دار شد و اندیشه فلسفی آنها که حقیقت انکار ناپذیر می پنداشتند به چالش کشیده شد. در آن برهه تاریخی که سال بعد آن شوروی همراه با نظام کمونیستی فروپاشید، شاید پرسش و پاسخ های مطرح شده در جلسه آکادمی علوم آذربایجان بزرگ‌ترین دستاورد علمی سفر آیت اله اردبیلی بود.
از ان جا که من سابقه اقامت در باکو به عنوان سرکنسول داشتم، جاهای تاریخی و دیدنی و همچنین مجامع و مراکز زندگی دینداران را می شاختم. از این رو ملاقات های رسمی و سخنرانی های علمی و مذهبی با دیدار از این مراکز و محافل شوق دیگری ایجاد می کرد.
مردم کوچه و بازار نیز که بعد از سالها برای اولین بار یک مجتهد می دیدند خیلی ابراز محبت و احساسات می کردند به ویژه که آیت اله اردبیلی سید بودند و مردم جمهوری اذربایجان بطور سنتی احترام و ارادت ویژه ای به سادات قائل هستند. از دیدارهای پرهیجان آیت اله اردبیلی در این سفر، دیار با مردم قصبه نارداران در حومه شهر باکو بود. مردم قصبات و روستاهای اطراف باکو از قدیم الایام به دینداری و تعظیم شعائر مذهبی معروف هستند. قصبه نارداران با چند ده هزار نفر جمعیت از جمله آنهاست. روز جمعه بود که به دعوت اهالی و در میان استقبال کم نظیر آنها، آیت اله اردبیلی به نارداران بزونا و مشداقا رفت و در مسجد جامع آنجا سخنرانی کرد. این دیدار واقعه باورنکردنی برای دینداران بود که دهها سال فشار کمونیست ها را تحمل کرده ولی از ابراز عقاید دینی خود دست برنداشته بودند. و حالا یک مجتهد ایرانی در معیت مقامات دولتی به قصبه آنها آمده و با کمال شجاعت در بالای منبر مسجد جامع از حقانیت اسلام و باطل بودن اندیشه دین ستیزان سخن می گفت! از نظر آنها این رویداد به تنهایی یک انقلاب بود. مردم قصبات به افتخار آیت اله اردبیلی ضیافت افطار با شرکت گروه کثیری از اهالی ترتیب دادند.
شوروی در جهت کسستن پیوندهای دینی و ملی مردم، مثل شعائر مذهبی با اعیاد ملی از جمله جشن نوروزنیز مخالف بود و برگزاری مراسم نوروز را ممنوع کرده بود. اتفاقا همزمان با سفر آیت اله اردبیلی به جمهوری آذربایجان، دولت شوروی نیز بعد از ۷۰ سال ممنوعیت برگزاری علنی این جشن تاریخی را برداشته بود. با اطمینان می توان گفت که نوروز به بخشی از هویت مردم آذربایجان تبدیل شده است، اعتقاد بسیاری به این جشن (درست یا غلط) مبنای مذهبی دارد. به هر حال در آن سال مردم جمهوری آذربایجان شوروی میخواستند، پس از ۷۰ سال، برای نخستین بارعید نوروز را به عنوان عید رسمی و ملی با تزئین خیابانها و کوچه ها و اجرای مراسم سنتی جشن بگیرند. برای این منظور مشغول چراغانی و آذین بندی خیابانها و قرار دادن سبدهای بزرگ سبزه با نوار قرمز بعنوان سمبل عید نوروز، در میادین شهر بودند.
در جای جای شهر پرده های بزرگ و تابلوهای نئون با عنوان (عید نوروزتان مبارک) به چشم میخورد. آنچه در این سال عید نوروز را برای مردم شیرین تر و بی سابقه کرد، حضور یک مجتهد در برنامه زنده تلویزیونی بود که عید نوروز را به مردم تبریک گفت و از اسلام و معنویت برای مردم صحبت کرد. آیت اله اردبیلی در این برنامه زنده ۴۵ دقیقه ای در تلویزیون باکو از فلسفه نوروز و فضیلت های ماه مبارک رمضان برای مردم سخن گفت. بخشی از شور و حال مردم به ویژه دینداران و ایرانی تبارها در مراسم تحویل سال در کنسولگری ایران در باکو هویدا بود. شاید این کنسولگری تا آن هنگام حداقل در دوران شوروی با چنین اقبال مردمی مواجه نشده بود. گروه گروه چهره های شناخته شده علمی و فرهنگی در محل کنسولگری حضور یافتند وبا آیت اله موسوی اردبیلی دیدارنوروزی و گفتگو کردند.
در روز جمعه دوم فروردین ماه در مسجد تازه پیر با حسین طالباف رئیس دادگاه عالی آذربایجان شوروی ملاقات کردیم، در این دیدار الله شکور پاشازاده رئیس اداره روحانیت ماوراقفقاز شوروی گزارشی از امکانات بوجود آمده برای مسلمانان آذربایجان این کشور را ارائه کرد. دعوت از ایشان برای حضور در مراکز دانشگاهی و محافل دینی زیاد بود و اعضای هیئت از جمله من به نیابت از ایشان در آنها شرکت می کردیم.
در ادامه این سفر هیئت ایرانی در معیت آیت اله اردبیلی از شهر تاریخی گنجه که دومین شهر بزرگ جمهوری آذربایجان است بازید کردند. مسجد چامع شاه عباس و آرامگاه شاعر شهیر نظامی گنجوی از آثار تاریخی این شهر است. همچنین سفر به شهر تاریخی شکی در شمال جمهوری آذربایجان از دیگر برنامه های این سفر بود که مشاهده نزدیک منطقه شیروان و شهرها و روستا های بین راه، امکان آشنایی بیشتر با مردم ومناطق دیگر جمهوری آذربایجان را فراهم ساخت.
بنا به علاقه ایت اله موسوی اردبیلی برنامه بازدید از شهرهای تاریخی سمرقند و بخارا در جمهوری ازبکستان نیز تدارک دیده شد. صبح روز پنجشنبه از باکو عازم فرودگاه تاشکند مرکز ازبکستان شدیم و مورد استقبال مقامات محلی و مفتی محمد صادق یوسف رئیس اداره روحانیت آسیای میانه و قزاقستان قرار گرفتیم، آیت اله موسوی اردبیلی در دیدار با آقای کریم اف رئیس جمهور ازبکستان ضمن تبریک عید نوروز و ماه مبارک رمضان به مردم مسلمان این جمهوری، به مشترکات مذهبی و تاریخی میان مردم ازبکستان و جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد وآزادی مذهبی اخیر در شوروی را دستاورد مهمی برای ملتهای مسلمان این کشور توصیف کرد، وی با اظهار این مطلب که جمهوری اسلامی ایران علاقه مند به گسترش همکاری در همه زمینه ها از جمله مسائل فرهنگی با جمهوری ازبکستان است، غنی بودن فرهنگ اسلامی در جمهوری اسلامی ایران را زمینه مساعدی برای این همکاری دانست.
سپس آقاب کریم اف رئیس جمهور ازبکستان ضمن خیرمقدم، با اشاره به تاریخ مشترک هزار ساله ملت های آسیای میانه به ویژه ازبکستان با ایران گفت: ما در ازبکستان جریانات و تحولات ایران را با علاقه فراوان دنبال میکنیم و اطمینان داریم که نقش ایران نه تنها در خاورمیانه بلکه در تمامی جهان روزافزون میباشد. فردای آن روز مفتی محمد صادق یوسف رئیس اداره روحانیت آسیای میانه با آیت اله اردبیلی پیرامون مسائل اسلامی و لزوم گسترش همکاریهای علمی میان علمای دینی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ازبکستان تبادل نظر کرد. پس از اینکه ما به سمرقند و بخارا رفتیم، طلاب آنجا هم علاقه‌مند شدند تا به حوزه شیعه‌ها در قم بیایند. البته، در سمرقند و بخارا مراکز دینی برای اهل سنت وجود دارد. در دوره‌ای تصمیم گرفتند که از شیعیان چند طلبه برای مطالعه و تحصیل به قم بفرستند؛ ولی هم اکنون خود شیعه‌ها در آنجا حوزه و دانشگاه دارند و بعضی وقت‌ها به ایران هم می‌آیند.
در پایان بطور خلاصه می توان گفت این سفر بسیار بموقع و پربرکت بود. چرا که به سبب جایگاه برجسته فقاهتی و سیاسی آیت اله اردبیلی و در سایه اطلاعات عمیق فلسفی و علمی ایشان درباره مکاتب اسلام و کمونیسم، به اندیشه دینی و عقاید اسلامی در نزد اندیشمندان جمهوری های آذربایجان و ازبکستان شوروی اعتبار بخشید. به همه دینداران و مسلمانان اعتماد به نفس بیشتر و قوت قلب عنایت کرد و جایگاه اجتماعی انها را بعد از سالها تحمل تحقیر و تضییق، ارتقاء داد.
تهیه و تنظیم دکتر احد قضایی نیاری- سرکنسول اسبق و سفیر سابق ایران در باکو و نماینده اسبق اردبیل دوره پنجم مجلس شورای اسلامی
