Vilayət perspektivindən Milliyət – Vətən
Allah insanı iki ölçüdə yaratmışdır; Təbiət ölçüsü və fitrət ölçüsü.
İnsanın bəzi aidiyyətləri onun Təbiət ölçüsündən qaynaqlanır; Vətən, millət, irq, dil, adət-ənənə, mədəniyyət, bayraq, vəzifə, mülk kimi əşyalar dünya həyatına aid olduğu üçün dünya ilə məhdudlaşır. Onların bəzi əşyaları onun Fitrətindən qaynaqlanır və insan həqiqətini təşkil edir; Tövhid, milliyət, elm, iman, ləyaqət, təqva, iffət kimi sifətlər fitri aidiyyətlərdir. Təbiətə aid olan hər şey qorumaq, inkişaf etdirmək və mükəmməlliyə çatmasını təmin etmək fitri aidiyyətlərdir. İnsanın təbiəti onun fitrətinin aləti və qəlibidir. Bunlara Quranda “nemət” deyilir və imtahan vasitəsi olduğu vurğulanır. İnsanlar fərdi və ictimai həyatlarını təbiət həyatı, təbii varlıqlarının kamilliyə çatmaq məqsədi və gerçəkləşəcək yaradılış hədəfi ilə yaşayırlar. Bu aidiyyət dünya həyatının bir hissəsi kimi görülür. Onun heç bir ilahi müqəddəsliyi yoxdur. Əslində, əgər bu mənsubiyyətlər insanların ilahi dəyərlərə çatmasına mane olursa, onlar ayaqlarında olan bağdan başqa bir şey deyildir. Təbiətin şeylərindən yapışan insan imanlı olsa da, yetkinləşə bilməz, suyun axarında yarı yolda qalsa da, təkamülünü dərk edə bilməz. Və sonda yaşamaq və var olmaq üçün səbəb olur. Bu mərhələdən sonra onların təbii əşyaları buna uyğun formalaşdırılır.
Bütün dünyəvi şeylər insanın fitrətinə aiddir, onun fitrətindən qaynaqlanır. Bu mənsubiyyətləri sevmək pislənmir, lakin təriflənmir. Hz. Əli (ə) insanların təbiətə/yer malına əhəmiyyət verdiyini bildiyi üçün buyurur: “İnsanlar dünyanın övladlarıdır (dünya onların anasıdır), ananı sevmək qınanılmaz”. Hikmət/303 “Vətəni sevmək, milliyyətini müdafiə etmək insanların dünyəvi sevgilərindəndir; Vətəni sevmək hər bir canlının doğulduğu, boya-başa çatdığı, təbiətlə, təbiətlə yaşadığı yeri sevmək kimidir. “Bilin ki, dünya həyatı yalnız oyun-əyləncə, bər-bəzək, bir-birinizə qarşı öyünmək, bir də mal-mülk və övlad çoxaltmaq yarışından ibarətdir. O (dünya həyatı) elə bir yağışa bənzəyir ki, onun (torpaqdan) bitirdikləri kafirlərin xoşuna gələr. Sonra o quruyar, sən də onun saraldığını görərsən. Sonra da çör-çöp olar. Axirətdə həm şiddətli bir əzab, həm də Allahdan məğfirət və razılıq vardır. Dünya həyatı aldadıcı zövqdən başqa bir şey deyildir.” Hədid/20
Bəziləri üçün “təbiətindən qaynaqlanan dünya malı onların dünyagörüşü və düşüncələrinin alt yapısını təşkil edir”. O, həyat fəlsəfəsini, həyat qaydalarını bu əsasda qurur. Çox vaxt təbiəti əşyalardan üstün tutur, insanları təbiətindən uzaqlaşdırır. Və bu sevgiləri imandan üstün tutur, hətta bəzən imanı və dini onun üçün fəda edir. Bunun üçün müqəddəslərdən ört-basdır edir və onları müqəddəslərin arxasında gizlədir, din və imanı qoruyan görünüş verir. Bu düşüncənin gətirdikləri:
− Təbii mənsubiyyətlərə üstünlük verilir, fitri mənsubiyyətlər ikinci dərəcəlidir və ya təbiət mənsubiyyətlərinin kölgəsində qalır.
– Təbiət aidiyyətlərin mənası fitri aidiyyətlərə uyğun olaraq şərh olunur/təfsir olunur.
– Məktəbə mənsub olanlar elə bilirlər ki, onların təbii mənsubiyyəti onların fitrətinin bir hissəsidir. Zamanla təbiət aidiyyətlərini inanc, ya da inancın bir hissəsi kimi qəbul edir.
Digər tərəfdən, “Fitri aidiyyətlər onların dünyagörüşünün və düşüncələrinin əsasını təşkil edir”. Fitri aidiyyətlər metafizik aləmlə bağlı olduğundan onların varlığı müqəddəsdir, əbədidir, həm dünyada, həm də axirətdə daimi olmaq xüsusiyyətinə malikdir. Təbii varlıqların mənbəyi mələkut aləmidir. “Allahın insanları yaratdığı fitrət üzrə hənif olaraq üzünü dinə (İslama) çevir! Allahın fitrət üzrə yaratmasında heç bir dəyişiklik yoxdur. Doğru din budur! Lakin insanların çoxu bunu bilmir.”. Rum/ 30. Mənəvi və rəhmani aidiyyətlər insanın fitrətindən qaynaqlanır. Tövhid, vilayət, din, iman, təqva, ədalət, möcüzə, izzət, iffət kimi bütün fitri mənsubiyyətlər insanı Ərşə yüksəldən, maddi aləmdən ilahi səltənətə aparan ilahi dəyərlərdir. Allah nemətlərdən yüksək olan “minnət” kəlməsini fitri aidiyyətlər üçün işlətmişdir. İnsanın ancaq fitri aidiyyətlərini təkamülə gətirməklə dünya həyatında “həyat-ı tayyibə” ola biləcəyi də bildirilir. Eyni inanclı müsəlmanlar arasında ixtilafın qaynaqlarından biri də bu məqamdır; “Fitri aidiyyətlər insanın dünyagörüşünün və düşüncəsinin alt yapısını təbiət aidiyyətləri təşkil etməlidir, yoxsa fitri aidiyyətlər?” Bunu nəzəri cəhətdən ayırd etmək asan olsa da, praktikada düşündüyü qədər asan deyil. Bunun ən bariz nümunələrindən biri “Vətəni, milliyyəti sevmək və qorumaqdır”.
“Vətən-millət” məsələsini ən çox önə çəkməklə siyasətçilər və irqçi, millətçi təfəkkürə malik olanlar “vətən-millət” duyğusu olan insanları istismar edirlər. Vətən, milliyyət sevgisini müqəddəs libaslara bürüyərək, yaşamaq problemlərini özləri həll etməyə çalışırlar. Məsumların məşhur “Hübbül vətən minəl iman / Vətəni sevmək imandandır” rəvayəti təəssüf ki, tarix boyu yanlış şərh edilmişdir. Gəlin bu hədisin önqəbul və onun qısa təfsirinə nəzər salaq. Vətən iki hissədən ibarətdir;
Birincisi, insanların doğulduğu, boya-başa çatdığı, yaşadığı torpaqdır. Bu torpaqlarda kimin hökm sürməsi, hansı inancın hakim olması önəmli deyil. Şirk, fitnə-fəsad, zülm və zülm də qalib gələ bilər, din və şəriət də qalib gələ bilər. Müəyyən sərhədləri olan bir yerə aiddir.
Əgər rəvayətdə qeyd olunan “İmanla seviləcək Vətən”dən məqsəd insanın doğulduğu millətə və irqə aid olan konkret torpaq parçasıdırsa, daş və torpaq, su və meşə, dağlar və düzənliklər, şəhərlər və kəndlər imanın bir parçası düşünüləməz. Çünki hər bir ağıl sahibi dünya malının imanın bir parçası ola bilməyəcək qədər dəyərsiz olduğunu bilir. Əgər belə olsaydı, bütün dünya vətən olar, imanın bir parçası olardı; Almaniya, Amerika, Fransa, İngiltərə, İran, İraq, Hicaz, Yəmən və s. ölkələrin Türkiyədən və ya Azərbaycandan heç bir fərqi yoxdur. Çünki hər bir ölkə kiminsə vətənidir; Küfr və şirkin hökm sürdüyü ölkələrdə yaşayan yerli müsəlmanlar (Alman, Amerika, Fransız, Britaniya müsəlmanları) öz ölkələrini imanla sevməli olacaqlar. İnsanın öz millətini və tayfasını günahkar və zalım olsa belə sevməsi, başqa millət və qəbilələri mömin olsa belə sevməməsi vilayət məktəbinin rədd etdiyi cəhalət əsabiliyinə işarədir. Əgər rəvayətdə deyildiyi kimi “Məhəbbəti iman üzərində olan Vətən”in məqsədi insanın doğulub yaşadığı ölkədə hökmran olan həyat tərzidirsə, yəni mücərrəd dil, mədəniyyət, adət-ənənə, irqi, milliyyəti, o zaman sistem azğın, tağut necə imanın bir parçası ola bilər?
Dünyaya və dünyaya aid olan hər şeyə ürək sahibi olmaq, onu haqq olaraq görüb miqyası və tarazlığı barədə qərar vermək məhkumdur. Çünki “sevmək üçün dünya bütün səhvlərin başlanğıcıdır” insanı fitrətdən uzaqlaşdırdığı üçün (Hubbudunya re’su kulli hatie) qınanmışdır. Bu lənətlənmiş dünya yuxarıda qeyd etdiyimiz təbiət aidiyyətidir. Çünki onların səmavi aləmlə heç bir əlaqəsi yoxdur, ona çatmaq üçün bir vasitədir. “Vətən” məfhumunun ikinci mənası və rəvayətdə deyilənlər budur; “İmanın bir parçası olan vətən” səmavi aləmlə əlaqəsi olan vətəndir. Ayətullah Cavadi Amuli buyurur: “İnsan yer üzünə ağıl və mələklər səltənətindən enmişdir. İnsanın vətəni ağıl və səltənətdir, vətəni sevmək imanın bir parçasıdır. Məsumlardan nəql edilən “İmanla seviləcək Vətən” övliyaların gələrək, ilahi vəzifələrini yerinə yetirib, səfərlə geri qayıtdıqları “Mələkut və Əqllər səltənəti”dir. Bu dünyanı sevmək imandandır. İmanın bir parçası olacaq hər şey ilahi və təbii mülklərdən olmalıdır. Bütün dünya bir millət olsa belə, “iman parçası olacaq vətən” olmağa layiq deyil. Rəsulullahın (s) Mədinəsi, Hz. Hətta Əlinin (ə) Kufəsi də imanın bir parçası olan vətən deyil.
Səbahətdin Türkyılmaz
