واکاوی نقش نیروهای خارجی بر گرایشات قومی در مناطق آذری نشین ایران »/ مقاله

به گزارش پایگاه خبری حقایق قفقاز، نوشتاری تحت عنوان « واکاوی نقش نیروهای خارجی بر گرایشات قومی در مناطق آذری نشین ایران » در پرتال جامع علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به قلم دکتر ولی جباری، مدرس دانشگاه، منتشر گردیده است.

چکیده
قومی گرایی؛ نوعي تلقي فرهنگی است که اعضا، ارزشهـا و هنجارهـای خود را برتر مي دانند. مخالفت فرهنگی و اجتماعی با دیگر گروهها می باشد که ماندگاری چند نسلی داشته و در چارچوب گسست های فرهنگی و اجـتماعـی مطالعه مـی شود. آذربایجان درتاریخ دیرین خود وحدت جغرافیایی- سیاسی و اجتماعی- فرهنگی مستمری با ایران زمین داشته و سراسر ایران ملك مشاع آذربایجان همچون سایر اقوام تشكیل ‌دهنده‌ آن بوده است. در دهه های اخیر پدیده اجتماعی قومی گرایی با هدف ایجاد انشقاق در میان اقوام ایرانی، جزو سیاستهای راهبردی قدرتهای خارجی و همسایگان هم زبان می باشد. کشورهای آمریکا، ترکیه، جمهوری آذربایجان، روسیه، رژیم صهیونیستی، برخی از کشورهای اروپایی و عربستان سعودی در شـکـل دهـى حـرکـتهـاى تجزیه طلبانه تـلاش می کنند. قومی گرایی پدیده ای جدید در سیاستهای قدرتهای بزرگ استکباری است و ماهیت داخلی ندارد و یکپارچگی آذربایجان با ایران زمین در طول قرون متمادی نشان دهنده این امر می باشد. در این تحقیق پدیده قومی گرایی بر پایه رویكرد كیفی و روش تاریخی مطالعه شده است.

کلید واژه ها : قوم گرایی؛ پان ترکیسم؛ بازیگران خارجی؛ همسایگان هم زبان

مقدمه و بیان مسئله

ایران کشوری با تنوع فرهنگی و قومی می باشد اما در طول تاریخ، هویت ایرانی ـ با محوریت اسلام بخصوص تشیع و وطن دوستی بر سایر جنبه ها ارجحیت داشته است. در طول قرون متمادی مبنای ایلی و قبیله ای گروه بندیهای ایران باعث نوع خاصی از روابط بین قبایل با حکومتها بود. حکومت جایگاه رهبران ایلات را تائید می کرد و آنان نیز به عنوان نمایندگان دولت، دفاع از تمامیت سرزمینی ایران را برعهده داشتند. رفتار سیاسیِ وحدت بخش و همزیستی تاریخی موجب شده بود تا تنوع قومی در طول کلیت جامعه ایرانی( نه در عرض) معنی پیدا کند و آذربایجان نیز در همبستگی اجتماعی کشور سرپنجه ایران بود و به ویژه از دوره صفویه تا به حال در وحدت جغرافیایی و فرهنگی، رسمیت تشیع، مثل موقعیت جغرافیایی، همچون سر ایران پرچمدار جنبشها و حرکتهای سرنوشت ساز بوده است.
آذربایجان خود را ایرانی، شیعه و آذری زبان می داند و آنچه غالب است؛ هویت طلبی و لزوم احترام نظام سیاسی به مولفه های فرهنگی و هویتی محلی است و شائبه های قومی گرایی کمرنگ می باشد اما داده ها و شواهد فراوانی نشان از خودآگاهی‌ها و ستیزهای قومی بدنبال گسترش شبكه‌های ارتباطی هستیم که این موضوع می تواند یکپارچگی ملت و واحدهای اجتماعی – سیاسی را دچار مخاطره کند. افزایش ارتباطات مجازی و روابط فرامرزی، مرزنشینی، پائین بودن مولفه های توسعه، تحریک قومی گرایان همسایگان هم زبان، نیروهای فرا منطقه ای و بازیگران خارجی موجب شده است تا فعالان قومیِ تجزیه طلب از طریق مراکز علمی، اماکن عمومی و ورزشی با فعالیتهای فرهنگی، سیاسی و هنری از جمله مسابقات ورزشی، تجمعات انتخاباتی، عرصه های هنری، رسانه های جمعی و فضای مجازی نسبت به تحریف هویت تاریخی، جغرافیایی و بدبینی افکار عمومی نسبت حاکمیت ملی فعالیت کنند و در مسیر وحدت، تمامیت ارضی و دیواره های مرزی کشور، مسئله اجتماعی و بحران سیاسی ایجاد نمایند.

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
تحریکات قومی گرایانه خارجی در دهه های اخیر با عبور از تفاوتهای قومی و زبانی، بر هویت خواهی های افراطی و شعارهای تجزیه طلبانه متمرکز شده است که می تواند ضربات جبران ناپذیری بر سرمایه های اجتماعی کشور وارد کند.
مطالعات تخصصی، مطالعات مستند و جامعه شناختی در زمینه اقوام برای تنویر افکار عمومی و روشنگری محافل علمی و روشنفکری و بیان واقعیات تاریخی و اجتماعی از سردرگمی های فکری، سیاسی و هویتی جلوگیری خواهد کرد.
نظریه های غیرتاریخی و غیرکیفی بجای شناخت دقیق مسائل قومی، به ارائه گزاره ها و فرضیه های کلی غیر واقعی و جهان شمول می پردازند. نظریات قومی گرایی غیربومی قابلیت تعمیم به ایران و آذربایجان با پیشینه ها و زمینه های متفاوت تاریخی ندارند و در تبیین مسائل ملی و قومی ایران نقص مطالعات ایجاد می کنند. بایستی از طریق داده های جامعه ایرانی با تحقیقات کاربردی، زوایای پنهان و آشكار قومی گرایی را شناسایی نمود که در این مسیر رویکردهای تفسیری، روشهای کیفی و تاریخی مفید هستند.

سوالات و اهداف تحقیق

هدف تحقیق واكاوی تاریخی و تحلیل پدیده قومی گرایی با تبیین واقعیات گذشته وحال، در نظر گرفتن روندها و گسست های تاریخی، تشریح گزاره های تاریخی جهت مقابله با جعل تاریخ، تنویر محافل علمی و اجتماعی نسبت به گفتمان های تحریف تاریخی، فرهنگی و سیاسی رایج در میان قومی گرایان داخلی و خارجی می باشد. سوال تحقیق: سوال تحقیق: عوامل اجتماعی تاثیرگذار بر شکل گیری قومی گرایی در مناطق آذری نشین و تبعات اجتماعی قومی گرایی در گستره تاریخ بر نظام سیاسی- اجتماعی ایران زمین کدام است؟

پیشینه تحقیق
ادبیات قابل توجهی در زمینه هویت ملی و قومی در حوزه های علوم اجتماعی تولید شده است و عوامل داخلی – خارجی و تبعات سیاسی – اجتماعی آن بررسی شده است.
محمدی، رضایی(1397)؛ در بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر گسترش پان ترکیسم؛ قدرتهای بین المللی، حکومت های جدید تمامیت خواه و نقش نخبگان را بر پدیده قومی گرایی مهم می دانند.سیف الدینی، حسین (1397) رهبران اتحاد جماهیر شوروی را طراح قومی گرایی عنوان می کند که بعد از فروپاشی شوروی، این ایده بوسیله سازمانهای چپ گرا وارد مناطق شمالغرب ایران شده است که بستر فکری شان مارکسیسم و لنینیسم می باشد اما بعضی از مضامین و مفاهیم لیبرالیستی را به آن اضافه کرده اند.
عبدی و مقصودی(1392) معتقدند: بدلیل تعلقات تاریخی، اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی مناطق آذری نشین با دیگر مناطق، همگرایی بیشتری دارند اما با تأثیر وضعیتهای اقتصادی،اجتماعی و گاهی سیاسی داخل کشور و تاثیر قدرتهای خارجی، نیروهای جدایی خواه فعال تر شده و چالشهایی برای کشور ایجاد کرده اند.
نورانی و علی نیا (1394)؛ چالشهای قومی را تحت تاثیر هر دو عامل خارجی و داخلی می دانند که مدیریت تنوع قومی، احترام به مولفه‎های ارزشی و فرهنگی اقوام ، به همبستگی و افزایش انسجام ملی منجر می شود.
کاظمی ونظامی (1390)؛ قومی گرایی را فراتر از موضوع داخلی و تحت تاثیر عوامل و زمینه های فرا منطقه ای و فرا سرزمینی عنوان می کنند.
کاظمی، احمد( 1385)؛ با استناد به گفته های برنارد لوئیس می نویسد؛ پان ترکیسم برای نخستین بار توسط چند نفر از یهودیان اروپائی مطرح گردید. نخستین کسی که تلاش کرد احساسات ملی گرائی ترک را شعله ور سازد، آرتور لملی دیـویـد (1311 ـ 1332.م ) می باشد. او کوشید ثابت کـنـد تـرکـان نـژاد مـسـتـقـل بوده و بـر اعـراب و سـایـر مـلل شـرق بـرتـری دارنـد. دیوید لئون کوهن یهودی تبار نیز در ایجاد و گسترش قومی گرایی نقش داشت. وامبری یهودی نیز درباره لزوم احیای ملیت ترک، آثـار زیـادی مـنـتـشـر کـرد.
ابوطالبی و مقصودی (1378 ) چگونگی تبدیل گروه‌های قومی به دولت‌های ملی و ظهور ناسیونالیسم قومی را محصول گروه‌های قومی سیاسی شده در فرایند نوسازی ارزیابی کرده و شیوه‌ی برخورد با مسائل و مشکلات ناشی از تنوع قومی و حقوقی اقلیت‌ها در غرب را با کشورهای در حال توسعه متفاوت دانسته است.
گار و اسکاریت (1989)؛ همجواری جغرافیایی را در افزایش منازعات قومی و امکان بین‌المللی‌شدن منازعه و مداخله نیروهای خارجی موثر می دانند. ضمن اینکه میزان فاصله اقوام از مرکز بر عواملی چون نارضایتی نیروهای گریز از مرکز افزوده می شود.

تعریف مفاهیم
قومی گرایی( گرایشات قومی ) منبعث از چندین واژه مهم جامعه شناختی شامل: قوم : اجتماعی از افراد كه دارای منشأ (واقعی یا خیالی) سرنوشت، احساس و انحصار نسبی منابع ارزشمند مشترك می باشد. قومیت: گروه انسانی که از زبان و فرهنگ و روش زندگی و تمنیات گروهی نژادی که دارای نیاکان، نام، سرزمین، زبان ، فضاهای زیستی، رسوم و آداب و ارزش های مشترک می باشند. هویت قومی؛ ویژگیهای فرهنگی که یک قوم را از اقوام دیگر متمایز و بین اعضای یک قوم احساس تعلق به همدیگر ایجاد کرده و آنها را منسجم می کند (زمانی، 1394؛441) قوم­ مداری: نوعي تلقي فرهنگي كه براساس آن اعضاي يـك قـوم ارزشهـا، هنجارهـا و شيوه زندگي قوم خود را برتر از ديگر اقوام مي دانند و براساس ديدگاه هـاي قـالبي دربـاره ديگـر اقوام قضاوت مي كند.( یوسفی، اصغرپور، ،1388 ،126) قومی گرایی پدیده ای اجتماعی است که احساسات طایفه گرایی، تعلقات نژادی، کم ارزش خـوانـدن هـویـت و فـرهـنگ دیگران را تقویت و تمایز طلبی را تـشـدیـد می کند و می تواند امنیت یک واحد سیاسی را در معرض مـخـاطـره جدی قرار داده و به تجزیه جمعیت و سرزمین بیانجامد(عزیزی، 1385؛17)
تنوع قومی بعنوان واقعیتی تاریخی- سیاسی همواره با جغرافیای سیاسی ایران پیوند خورده است و ساختار سیاسی ـ اجتماعی ایران از لحاظ جـامـعـه شـناختی مبتنی بر سیستم ایلی- نه قومی- بوده است. گروههای زبانی و مذهبی نـظـیـر آذریهـا، بـلوچها، بـرخـی از فـارسهـا، عـربـها وترکمنها بیشتر براساس تـعـلقـات مـذهـبـی یـا ایـلی سـازمـانـدهـی و قـشـربـنـدی مـی شـدنـد. ملت ايران واقعيتـي مركـب از همـه ايـن تنـوع هـايي اسـت كـه تـاريخ مشترك، منافع مشترك، رنجها و شاديهاي مشترك و آرمان مشترك آنهـا را بـهم پيوند داده است. هويت اقوام در ايران از هويت ملي جـدا نبـوده و همگـان در شكل گيري آن نقش داشته انـد. مطابق تجربـة تـاريخي همـه مردمـان ايـن مـرز و بـوم از هـر قـوم و گروهي، به يك اندازه در حفـظ امنيـت آن در برابـر تهاجمـات بيگانـه و دفـاع از ميهن و سربلندي ايران نقش داشته اند (صالحی امیری، 1388؛ 16-15)
قومی گرایی در کشورچند قومی ایران که تجربه تلخ جدایی مناطق زیادی از سرزمین اش را دارد، با گسترش ارتباطات فرهنگی، رسانه ای و تحریفات تاریخی بیشتر شده است که ترکیبی از تاثیر نیروهای خارجی و داخلی، موج سازی های رسانه ای و… در آن نقش دارند. البته آنچه در مناطق آذری نشین جریان دارد، غلبه هویت طلبی فرهنگی بر قومی گرایی است که مهمترین شاخصه این هویّت طلبی، تداوم سرزمینی، سیاسی و فرهنگی ایران زمین با وجود گسستهای كوتاه از دوران باستان تا به امروز است.

پان
واژه ای یونانی که معنی اتحاد ، یگانگی، کل و همه می‌دهد. بیشتر اوقات به معنی برتری قومی، برتری نژادی، برتری زبانی و یا برتری مذهبی کاربرد دارد. پان‌ها اسطوره دشمن خارجی دارند. (طالبی، عیوضی،1394، 135)
پان ترکیسم از دو واژه پان و ترکیسم یعنی همه ترک ها تشکیل یافته ‌است. حرکتی سیاسی که از 150 سال پیش برای اتحاد اقوام ترک زبان تحت حکومت یک دولت تلاش می کند. ایدئولوژی ملی‌گرایانه و توسعه‌طلبانه ای که یک کاسه کردن تمام ملیت‌ها و مردم ترک‌تبار را که به زبان ترکی صحبت می‌کنند، دنبال می کند (رئیس‌نیا،1398؛ 467)
پان آذریسم نسخه ایرانی پان ترکیسم و محصول تلاش اتحاد جماهیر شوروی با هدف دسترسی به آبهای گرم بوده است. ابتدا ایده تشکیل دولت مستقل آذربایجان از طریق ادغام با مناطق آذری نشین ایران مطرح و تمام تلاش خود را بکار بستند تا تقویم، خط و اسامی فارسی وآنچه که نمود تمدن ایرانی را داشت، تغییر دهند(یونانسیان ؛ 08/02/1397 )پان ها زبان ترک آذری را از مشتقات زبان تركی می دانند که درگستره جغرافیایی قستهای زیادی از خاك ایران را بر می گیرد.
پان ترکیسم و پان آذریسم مقوله هایی چند لایه هستند که دلایل جامعه شناختی و تاریخی دارند و به رقابت قدرتهای بزرگ مربوط می شوند. سابقه پان آذریسم نهایتا به تاسیس اولین جمهوری آذربایجان در سال1918 برمی گردد که اتحاد آذری ها و به اصطلاح آذربایجان بزرگ را مد نظر داشت. این دو، همسو با یکدیگر فعالیت دارند و عامل اتحاد را زبان می دانند. پان آذریسم توسط محافل ملی گرای ترکیه و جمهوری آذربایجان هدایت می شود (کاظمی، 1385 ؛264)

بازیگران قومی گرایی
کشورهای همسایه هم زبان ( ترکیه وجمهوری آذربایجان)، روسیه، قدرتهای فرامنطقه ای همچون آمریکا و بعضی از کشورهای اروپایی، عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی می باشند. منشاء عمده جریانها و اندیشه های ناسیونالیستی پان ترکیسم در قرن 20 از غرب بویژه انگلیس است. این اندیشه دولت عثمانی را متلاشی و رژیم صهیونیستی را شکل داد.

همجواری جغرافیایی
همجواری با مناطق قومی مشابه و قرارگیری در جایگاه پیرامونی و دوری از مرکز است که زمینه مطالبات قومی را تقویت می‌کند و از متغیرهای مهم مقایسه شهروندان در محرومیت نسبی و تشدید هویت‌طلبی قومی می باشد که در زمینه بحران‌های قومی نقش دارد (گور، اسکاریت،1989؛399)
از لحاظ تاریخی مردم استانهای هم‌‌مرز با سایر کشورهای قومی مشابه، بیشتر از ساکنان استان‌های نواحی مرکزی جنبش‌های گروهی قومی داشته اند. ضمن اینکه میزان فاصله جمعیت‌های قومی از حکومت ، بر نارضایتی نیروهای گریز از مرکز افزوده می‌شود. استقرار در حاشیه مرزها، هم‌‌مرزی با جمهوری آذربایجان و مراودات زیاد می تواند منازعات قومی را افزایش ‌دهد

تحریفات تاریخی
برخی از مستشرقان و روشنفکران غربی و نویسندگان ترکیه برای بهتر جلوه دادن ترکان، تاریخ خاورمیانه و آسیای مرکزی را دستکاری و واژه های جعلی همچون توران می سازند. آنان ارمنیها، کردها، تاجیکها، سومریهای باستان و مادها و مخترعان فرهنگ و تمدن بشری را ترک می خوانند و از تمدن بزرگ ترکان بعنوان قدرتمندترین قوم خاورمیانه نام می برند. تحریف نقشه های جغرافیایی و تحریف حضور مکانی و زمانی نژادها و مذاهب مختلف در کشورها و مناطق جغرافیایی از دیگر تحریفاتی است که با هدف ایجاد اختلافات قومی و مذهبی دنبال می شود.

روش تحقیق
مطالعه پدیده اجتماعی قومی گرایی بدون توجه به گذشته تاریخی آن ناقص خواهد بود. در این تحقیق از روش تاریخی برای کشف زمینه های رفتاری و یا اجتماعی این پدیده در گذشته استفاده کردیم و سپس بر تحلیل اجتماعی – تاریخی و تبیین علل وقایع تمرکز شد. گردآوری داده ها با مطالعات تاریخی شروع و با تبیین مساله از طریق علیت تجزیه و تحلیل شد. ابتدا تعریفی نظری و تحلیلی از قومی گرایی در راستای اهداف تحقیق ارائه و سپس تعریف را به مؤلفه ها و اجزاء ساده تری تجزیه کردیم. سوابق موضوع را در یک دهه گذشته بررسی و تبیین جامعه شناختی موضوع با روش تاریخی و رویکردهای تفسیری و کیفی برای ابداع مفاهیم و استفاده از نتایج مطالعات در شناخت مسائل اجتماعی بهــره بردیم.

یافته های تحقیق

تاریخ نقلی قومی گرایی
ایران زمین در طول تاریخ دیرین خود کشوری پهناور با اقوام مختلف بوده است. از 9000 هزار سال پیش، ساکنین اصلی فلات ایران روستانشین شدند. هزاران سال بعد وارد مرحلۀ جدیدی از همبستگی های اجتماعی شدند که ابتدا همبستگی قبیله ای و سپس به اتحاد قبایل و عشایر و از اتحاد قبایل به اقوام و ایلات و از ایلات به ملیّتهای مشخص تحول پیدا کردند و با هویت واحد و ساختار سیاسی- اجتماعی مبتنی بر سیستم ایلی ( نه قومی ) زندگی کرده اند و سلطه بر آذربایجان نیز بعنوان حساس‌ترین منطقه ایران زمین، مترادف با فروپاشی ایران بود ( احمدی ، 1387؛58 )
به تعبیر دوگوبین فرانسوی، ایرانیان مردمی با نژادهای مختلف، هویت خود را نگه داشته اند. اندیشه ها و منافع خود را بهم پیوسته و یك تنه، بهم تنیده اند، بنحوی كه هریك از آن تار و پودها می توانند كشیده و دراز شود بدون آنكه به هم گره بخورند. احساس مشترك، بخشِ مهمی از میراث اخلاقی ایرانیان را تشكیل می دهد (گوبینو،1980؛20)
ایرانیان هیچگاه با مسئله‌ای به نام بحران قومی‌ و جدایی طلبی رو برو نبوده‌اند پیوندهای عمیق خانوادگی و اجتماعی میان اقوام گوناگون این سرزمین و مشترکات تاریخی- ملی یک پیکر مستحکم و استواری به نام ملت ایران را به وجود آورده است که آن را از کشورهای نوظهور متمایز می‌سازد. ایرانی مجموع و برآیند همه فرهنگ هاست. اقوام ایرانی؛ مهاجر، پناهنده یا نیروی کار نبوده و واژه ایرانی الاصل در مقابل ایرانی خارجی تبار، مطرح نبوده است. سرزمین و احساس تعلق مشترک برای همه اقوام بیش از هر عنصر دیگر برای ایرانی، هویت بخش بوده، بطوری که تفاوتهای دیگر را کم اهمیت می کرده است. هویت قومی اگر بالاتر از هویت ملی قرار گیرد، به معنی تبدیل قوم فرهنگی به قوم سیاسی و ناقص بودن فرایند ملی شدن است.( نوربخش،1387، 83)
مردم منطقه آذربایجان و آران (آن سوی ارس) از قدیم الایام در ترکیب ایران مسلمان و شیعه بوده و دارای یگانگی دینی، فرهنگی ، نژادی و آداب و رسوم با ایران کهن می باشند. سراسر ایران و سرزمین آذربایجان ملك مشاع همه ایرانیان و همه‌ اقوام تشكیل‌دهنده‌ ملت ایران است و مردمی كه در یك نقطه از ایران زندگی می کنند مالك مشاع همه‌ نقاط ایران هستند.
آذربایجان عرصه ظهور بزرگ مردی چون شاه اسماعیل صفوی بود که خاندان او با تشکیل دولت مرکزی متشکل از اقوام ، ضمن از بین بردن نظام ملوک‌الطوایفی، یکپارچگی ملی را پس از 900 سال از فروپاشی حکومت ساسانی برای ایرانیان به ارمغان آوردند (صادقی، 1384؛ ب)
دردوره صفویه، هویت ایرانی یک هویت ملی- شیعی و در عصر قاجار، نظام سیاسی و اجتماعی ایران ملو ک الطوایفی بود که با آغاز عصر مشروطه، مفاهیم جدیدی از ملیّت، قانون و ایرانیت وارد ادبیات کشور شد که با ضعفی که در حکومت پدید آمد و با دخالت کشورهای بیگانه، شاهد تجزیه های پی در پی در مرزها بخصوص در مناطق شمالغرب ایران بودیم.
ایده توسعه طلبانه روسها با ایجاد گسست فرهنگی بین ایران و قفقاز و استفاده از اندیشه آذربایجان واحد برای اخذ امتیازات اقتصادی بود. در سال 1918 ، نخست با مداخله و پشتیبانی حكومت عثمانی و سپس تأیید دولت انگلیس و در سال‌های بعد با هدایت شوروی، سرزمین قفقاز را چند پارچه کرده و نام‌ جعلی گذاشتند و چنین القا کردند كه جمهوری آذربایجان و آذربایجان ایران در ابتدا سرزمین واحدی بوده و اصل و منشأ مشتركی داشته‌اند كه بعدها به علت دسیسه و زورگویی حاكمان ایران و روسیه تزاری، از یکدیگر جدا افتاده‌اند و از این رو هر چه زودتر باید به هم بپیوندند و سرزمین واحدی را تشكیل دهند.(عنایت الله رضا،1381؛4) با حاكم شدن كمونیست‌ها بر روسیه، نقشه‌ها و توطئه‌های سلطه‌جویانه دولت شوروی برای تصرف سرزمین آذربایجان، شكل آشكارتری به خود گرفت و بعد از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان، سیاست قومی گرایی بصورت جدی تر و گسترده تر ادامه یافت و با حمایت رسمی و غیر رسمی حکام جمهوری آذربایجان و تركیه و‌ تحریف تاریخ، تلاش کردند هویت سازی مجددی کنند.
بحرانهای قومی پس از پیروزی انقلاب اسلامی محصول فرآیند مدرنیزاسیون پهلوی ، رشد نابرابریهای منطقه ای، گسترش ارتباطات بود ( مقصودی،1380؛226) و در سه دهه اخیر نیز با خط دهی فکری و حمایتهای مادی نیروها و قدرتهای فرامنطقه ای و خارجی کوشش فراوانی می گردد تا قومی گرایی را به بحران اجتماعی کشور تبدیل نمایند.

تحلیل تاریخی قومی گرایی
القاء افکار قومی گرایی درمناطق آذربایجان نخستین بار توسط کسانى مطرح شد که خاستگاه بومى و درون منطقه اى در حوزه مناطق آذرى نشین ندارند بـلکـه از منشاء اروپایى بویژه بریتانیا برخوردار هستند. آرمینیوس وامبری در دهه ۱۸۶۰ اولین خاورشناس یهودی است که ایده پان ترکیسم را مطرح ساخت. طرح این اندیشه از سوی بریتانیا در اصل به منظور ایجاد یک کمربند از آلتائی زبان‌ها در جنوب روسیه بود تا مانعی برای گسترش و رخنه روسها به مستعمرات انگلیس در هندوستان شود. آرتور لملى دیـویـد دیگر یهودى انگلیسى کوشید تا ثابت کـنـد تـرکـان نـژاد مـسـتـقـل بوده و بـر اعـراب و سـایـر مـلل شـرقـى بـرتـرى دارنـد. یوید لئون کوهن، نویسنده یهودى تبار فرانسوى جـمـعـیـتهـایـى از تـرکـان را تـشـکیل و نهضت ملی را در این کشورها پایه ریزى کرد (كاظمی، 1385 ؛ 18)
فعالیت های قومی گرایان را از آغاز نیمه دوم قرن نوزده تا اوایل قرن بیست و یک به پنج مرحله می توان تقسیم بندی كرد: 1) مراحل آغازین در امپراتوری روسیه با تلاش فرهنگی روشنفكران مسلمان غیرروسی و در سرزمین هایی كه از دهه های آغازین قرن نوزدهم ، از طریق فتح نظامی، به خاك روسیه پیوست داده شده بودند 2) مرحله تبدیل ایدئولوژی پان تركیستی به استراتژی رسمی حكومت عثمانی از طریق روشنفكران و هسته های رهبری تركهای جوان با ایدئولوژی و استراتژی حكومت جدید 3) مرحله انزوا؛ با شكست و دست کشیدن از رمانتیك گرایی و ماجراجویی 4) مرحله نفوذ تدریجی در سیاست های دولت که در بخش های نظامی تركیه نیز نفوذ کردند 5) فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و وسوسه های قومی دولت تركیه و نیاز شدید كشورهای تازه استقلال به بازسازی ملتی ( لاندو،1995؛ اقتباس) بهترین فرصت را برای محافل پان تركیست ترکیه فراهم ساخت و قومی گرایی بار دیگر به‌عنوان یک ایده و خواسته وارد ادبیات سیاسی حاکمان جدید جمهوری آذربایجان گردید بطوریکه در برهه‌هایی از تاریخ کوتاه این کشور، ادعاهای سیاستمداران آن در ارتباط با تمامیت ارضی ایران اوج می گیرد.
بـا انـقـراض حـکـومـت قـاجـار ، جامعه ایران شاهد فروپاشى سیستم حکومتى سنتى غیر مـتـمـرکـز و ظـهور یک دولت شبه مدرن سکولاریستى بود. تلاش رضاخان براى خلع سلاح گروههاى ایـلى، دستگیرى، تبعید و اعدام روساى ایلات، به سیاسى شدن تفاوت هاى زبانى، مـذهـبى و انعقاد نطفه گرایشهاى سیاسى محلى گرا موثر واقع شد.جنبشها و تحولات سیاسى معاصر و قـیام ها و خیزشهاى اجتماعى ـ سیاسى معاصر در ظهور علایق قوم گرایى در تحرکات سیاسى نـخـبـگـان آذرى ازجمله فتحعلى آخونـدزاده، مـحمد امین رسول زاده، سـید جعفر پیشه ورى که وابسته به خارج بودندو انـگـیزه یابى آنها براى فعالیت هاى سیاسى موثر بود (نظامی،کاظمی،1390؛ 111)

عوامل تاثیر گذار خارجی
اندیشه های قومی گرایی در آذربایجان، طرحی خارجی برای ایجاد تنش در میان اقوام و پدیده جدید غرب جهت انشقاق در جهان اسلام و ملل مسلمان می باشد که چند بازیگر مهم یعنی ترکیه، جمهوری آذربایجان، رژیم صهیونیستی، آمریکا و چند کشور اروپایی و اخیرا عربستان سعودی متناسب با منافع و انگیزه های خود نقش برجسته دارند.

1.جمهوری آذربایجان
در سالهای 1920 ـ1910 فعالیتهای گروه سیاسی، تبلیغاتی و نظامی تركهای جوان توسط نخبگان باكو هدایت می شد و جریانات قومی گرای ضد ایرانی از آنجا بر علیه ایران سازماندهی می شدند. اقدام حزب مساوات در سال 1918 برای گزینش نام آذربایجان برای منطقه مسلمان نشین قفقاز (اران و آلبانیای تاریخی) اقدامی حساب شده با تحریک احساسات قومی و زمینه سازی برای الحاق منطقه آذربایجان ایران به تركیه بود. در التهابات 1325 آذربایجان و بحرانی که فرقه دموکرات بوجود آورد، بازیگران این بحران افسران ارتش و غیر آذربایجانی بودند بطوریکه وقتی پیشه‌وری در هنگام سقوط فرقه، به کنسول شوروی اعتراض می‌کند که: شما ما را آوردید میان میدان و اکنون که منافع‌تان اقتضا می‌کند، ناجوانمردانه ما را رها کردید، کنسول شوروی با پرخاش به او پاسخ می‌دهد: سنی گتیرن، سنه دئیر گِت! (کسی که تو را آورده، به تو می‌گوید برو)! ( طالع ،1386؛294)
بعد از سقوط فرقه دموکرات، رهبران باكو نقش كارگزاری برای اندیشه های گسترش طلبانه شوروی را بازی كردند و از طریق انتشار كتابها، نشریات و برپایی نمایشهای هنری و تبلیغاتی رادیویی، به تبلیغ اندیشه های پان ترکیسمی واگرایانه علیه ایران و وارونه سازیهای تاریخی و خلق تاریخ تخیلی باستانی ادامه دادند. حیدرعلی اف رئیس دفتر سیاسی حزب کمونیست در تابستان 1981 در برابر گروهی از دیپلماتهای خارجی، ضمن اظهار دلسوزی برای آذربایجان ایران، از آرزومندی مردم آذربایجان شوروی برای وحدت دو آذربایجان سخن می‌راند (صادقی نیا، 1388؛ 100)
جمهوری آذربایجان پـس از اسـتقلال به پایگاه اصلى تحرکات ناسیونالیسم آذرى و كارگزاران این جریان تـبـدیل شد. نخبگان سیاسی با طرح دعاوی الحاق گرایانه و با راه انداختن رسانه های خبری و سازماندهی گروههای قومی از میان عناصر ناراضی از همان ابتدا، به نقش متحد استراتژیك و شریك اجرایی برنامه های قومی گرایانه تركیه تبدیل شدند.
حیدر علیف رئیس جمهوری اسبق جمهوری آذربایجان در دیدار با آذربایجانی های مقیم آمریكا در ماه اوت سال 1997 اعلام می کند؛ ایده آذربایجان گرایی برتر از هر چیز است. همه آذربایجانی ها دارای وطن واحد در جهان می باشند و آن هم جمهوری آذربایجان است. بیائید همگی در گرد این دولت و این وطن منسجم بشویم. (خلق ، 4/10/81)
موج سازیهای رسانه ای همراه با فعالیتهای تجزیه گرایی جهت ایجاد اختلاف و شکاف در وحدت اقوام، راهبرد رسانه ها و نیروهای حاکمیتی این کشور بوده است. به عنوان مثال؛ تابستان سال 1385 که یکی از بحرانی ترین مقاطع سیاسی متاثر از آشوبهای قومی گرایی بود و به بهانه خبر مشهور به “سوسک” اوج گرفت، با مراجعه چند هفته قبل از این جریانات با دروغهای رسانه ای وسیعی مواجه بودیم. ” تلویزیون رسمی جمهوری آذربایجان اعلام می کند ؛ ارامنه فارس ‌تبار ایران در مناطق اشغالی اسكان یافتند ( لیدر، 17/3/85) دو روز بعد می گویند؛ اجساد 4 نفر از فعالان جنبش آذربایجان جنوبی در تبریز كشف شد( باكو خبر، 19/3/85 ) و یا كشته شدن 35 نفر و زخمی شدن1000 نفر و دستگیری10 هزار نفر در آذربایجان ایران به عنوان زندان ملتها شانتاژ می شود ( آپا،20/3/85) اما در واقعیت امر هیچ نشانه ای از این اخبار یافت نمی شود ؟!!!!
ادعای بازداشت فعالین مدنی از دیگر جوسازیها بود ؛ تعداد 653 روشنفکر خواستار آزادی فرانک فریدی هستند و باید به شکنجه ها پایان داده شود (پارالل،13/7/90) محاکمه 15 فعال سیاسی آذربایجان در دادگاه انقلاب تبریز ( آینس ،9/8/90) در ایران میزان سواد زبان مادری غیر فارس ها نزدیک به صفر می باشد( آینه ،10/10/90) و یا؛ انتخابات در ایران هرگز اراده مردم ترکهای آذربایجان را منعکس نکرده و صرفا در راستای منافع رژیم است ( اولایلار ـ 5/12/90) اختفای اطلاعات زمین لرزه در تبریز(اکسپرس ،24/5/91) وعدم ساخت وساز درمناطق زلزله زده (هفته ایچی؛31/6/91) و محو آثار تاریخی آذربایجان توسط فارس ها (اکسپرس، 17/09/91 ) از آن جمله بود.
مرداد ماه 1395 در دهمین سالروز فتنه 1385 مشکل آموزش زبان ترکی در ایران را طرح می کنند که ؛ فقط پنج زبان خارجی وارد برنامه های درسی در مدارس ایران شده و خبری از زبان ترکی نیست ( گاماج: تیر ۲۳, ۱۳۹۵)جو شدید امنیتی در شهرهای اورمیه ، تبریز و اردبیل و دستگیری برخی از فعالین ملی آذربایجان و معترضان به توهین‌های روزنامه طرح‌نو در تبریز و اورمیه را با حجم بسیار منتشر می کنند (گونی نیوز ، 6 /05/ 95 ) مدعی می شوند: مداخله گارد ویژه در تظاهرات شهروندان آذربایجانی در تبریز و اورمیه با بازداشت و ضرب و شتم معترضان همراه بود (اویان نیوز ،6/5/95 ) تجمع اعتراضی دهها نفر ترک‌ قشقایی در شهر شیراز در اعتراض به تخریب آرامگاه مقبره محمد ابراهیم فرزند (داک . آذ،23 /05/ 95) از دیگر اخبار بود. دروغ های تبلیغاتی همچون برنامه طنز تلویزیون ایران در حادثه سیل در آذربایجان ( آرازنیوز،01/96) راه وحدت سیاسی ترک ها از آذربایجان یکپارچه می گذرد ( مدراتور، 29/1/96) تاراج معادن آذربایجان توسط غاصبان پارس و انتقال آن به مناطق فارس ( اوغوز تی ‌وی ،11/2/96 ) تجمع در قلعه بابک به مناسبت سالروز تولد بابک خرمدین ( گوناز تی وی4/4/96) اعتراض به خشک شدن دریاچه اورمیه از سوی قومی گراها ( اوغوز تی وی27/4/96) نبود وزیر ترک در ایرانی که40 میلیون نفر از جمعیت آن ترک است ، تبریز به پا می خیزد،‌ اعترض مردم تبریز در قلعه ارک، همبستگی ملی آذربایجانی های جهان در روز وداع با سال کهنه، ضرورت وحدت50 میلیون ترک در راه وطن دوستی (باکوپست،12/10/96) طرفداران تیم های استقلال و پیروزی، شعارهای مرگ بر ترک سر داده و از تلویزیون ایران پخش شد( پوبلیکا.آذ،18/12/96) از دیگر شانتاژهای خبری بود.
احزاب سیاسی و گروههای اجتماعی- فرهنگی جمهوری آذربایجان سازمان دهندگان قومی گرایی هستند. برگزاری تجمعات اعتراض آمیز در مقابل نهادهای رسمی ایران در باکو و سایر کشورها ، برگزاری نشستهای دوره ای ، طراحی روز همبستگی آذربایجانی های جهان در روز 31 دسامبر به عنوان عید و روز همبستگی آذریهای جهان به معنای روز همبستگی دو آذربایجان؟!توسط حیدر علی اف در سال1991 ، که نقض آشکار تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران و حمایت علنی از قومی گرایی می باشد (آپا 2/06/95)
تاریخ سازی و جعل نقشه های جغرافیایی ازدیگر شگردهای فرهنگی و راهبردهای اساسی حاکمیت، شخصیتها، مراکز علمی، رسانه ای و… برای تحریک قومی گرایی در مناطق آذری نشین ایران می باشد. شبکه تلویزیونی اینترنتی «آپا تی وی» در برنامه «سسلی تاریخ»، با ادعای وجود دولت بزرگ آذربایجان طی سال های 879 تا 941 (دوره حاکمیت خلفای عباسی) با نام دولت ساجیان، به دنبال یکپارچکی تاریخ آذربایجان است!؟ ( آپا 9/4/ 95 ) بابک خرمدین به عنوان رهبر قیامهای سیاسی ترک معرفی می شود که مبارزه خلق آذربایجان علیه اسلام، عرب، بردگی و استیلای فئودالیسم را رهبری می کرد. پایگاه اطلاع رسانی متعلق به بنیاد حیدرعلی اف، نقشه های جعلی تاریخی منتشر می کند و سایت مدرن با مقاله ای تحریفی، دولت قاجار را آخرین امپراطوری ترکهای آذربایجان معرفی می کند (30/05/1390) پرچم پیشنهادی جنبش آزادیبخش ملی آذربایجان جنوبی (جاماح) مورد حمایت حکومت که ملهم از پرچم این کشور است برای آذربایجان جنوبی؟! طراحی و در سال ۱۹۹۴ تصویب می شود ( آذرتاج 27/06/95 )

2.جمهوری ترکیه
بدنبال ضعف ساختارهای حاکمیتی در دهه های پایانی حکومت خاندان قاجار، با حمایت ها و سازماندهی قدرتهای منطقه ای (روسیه و عثمانی) حرکتهای قومی در مناطق آذربایجان شکل می گیرد. بازماندگان فرقه دمكرات وحلقه های باكو و استانبول، فعالان چپ و راست در اروپا و آمریكا به سازماندهی هسته های فعال در دانشگاهها دست می زنند.
رسانه های ترکیه اخباری همچون؛ حمایتهای مطبوعاتی، تشکیلاتی و سیاسی از مخالفان نظام با عناوینی چون؛ مبارزه چهرگانی در مقابله با تضییع حقوق آذریهای ایران و برگزاری جشنواره ترك گرایی در تركیه (ینی مساوات : ،25/2/81) منتشر می کنند. برگزاری تجمعات اعتراض آمیز بدلیل ممنوعیت تحصیل زبان ترکی در ایران، اعتراض به خشک شدن دریاچه ارومیه در ترکیه (ای تی وی ؛10/7/90) برگزاری کنفرانس ترکان آذربایجان جنوبی در شهر کارابوک ترکیه برگزاری اجلاس بزرگ جهان ترک با حضور شخصیت‌های مختلف از نهادهای مدنی هفت کشور: ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان، جمهوری قبرس در استانبول (گونی نیوز،17/4/96 ) برگزاری کنفرانس با موضوع حوادث خونین 22 می در آذربایجان و تاثیرات سیاسی آن بر جامعه در آنکارا (جبهه اینفو،11/2/97) انتشار کتاب رنسانس هویتی ترکان ایران توسط انتشارات سون چاغ در آنکارا (اؤیرنجی سسی،18/5/95) انتشار کتاب فرهیختگان ترکان آذربایجان با حمایت مدیر گوناز تی وی در آنکارا ( گوناز تی وی،10/3/96) کنفرانس بررسی ابعاد حکومت ملی آذربایجان و طرح آشکار تجزیه‌ ایران، و… از دیگر اقدامات قومی گرایی ترکیه بوده است.
رئیس جمهور ترکیه درشبکه الجزیره ایران را به توسعه طلبی سیاست فارسی در منطقه متهم می کند: توسعه طلبی ایرانی‌ با تفکر فارسی دردسر همه شده است ( اغوز تی ‌وی ) وی در شبکه ان تی وی ادعا می کند: ایران بدنبال توسعه‌طلبی ملی‌گرایی فارسی است اما در ایران ترک‌های آذربایجان نیز هستند ( آراز نیوز 17/01/96)
در مسابقات تیم تراکتور رسانه های ترکیه آن را بعنوان پرتماشاگرترین تیم دنیا معرفی می کند.(مساوات،16/09/91) شعار زنده باد ترکیه دراستادیوم تهران (اولایلار،16/09/91) حضور حاشیه ساز سفیر ترکیه در بازی تراکتور سازی و پرسپولیس (آپا ، 6/9/1390) طرح موضوع آذربایجان جنوبی و تیم تراکتور در تریبون مجلس ملی ترکیه، سمبل ملی گرایی ترکی خواندن تیم تراختور ( گوناز تی وی 14/11/96) از دیگر شانتاژها می باشد.
در ده سال گذشته، دولت تركیه تبلیغات گسترده ای جهت تشویق جوانان آذری به تحصیل در تركیه، تشكیل مجمع خلق های ترك با شركت كشورهای ترك زبان تركیه، قفقاز، كشورهای آسیای میانه و گروههای ترك زبان سایر كشورها، تلاش برای ترویج فرهنگ، زبان و سیستم سیاسی تركیه از طریق كمك به نشریات و چاپ كتابها با حروف لاتین، تاسیس مدارس تركی، تاسیس شبكه های رادیویی و تلویزیونی، تاسیس مدارس مذهبی، اعطای بورسیه های تحصیلی گسترده، تلاش برای بازسازی اقتصاد و تعمیق روابط اقتصادی، فرهنگی، ‏علمی، تحقیقاتی با کشورهای ترک زبان ومیزبانی تجزیه طلبان ایرانی( آناتولی؛ 19/02/1397) انجام داده است. شهرهای آنکارا و استانبول مملو از خانه های تیمی و مراکز تبلیغاتی تجزیه طلبان ، منافقین و پان ترک ها می باشد (آنا خبر، 24/09/99 )

3.کشورهای فرامنطقه ای (اروپا و آمریکا)
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آرایش قدرت در بروز چالشهای قومی تغییر یافته و سیاستمداران آمریکا بر تبدیل ایران به هفت کشور مجزا تاکید می کنند. گراهام فولر قومیتها را بعنوان پاشنه آشیل ایران معرّفی می کند که درصدد استفاده از این اهرم فشار هستند ( فولر، 1394؛19) برنارد لوئیس می گوید: در دوهزار سال گذشته هیچ کشور یا نیروی خارجی نتوانسته ‌است بر زبان و فرهنگ ایرانی اثرات بنیادی بگذارد و تنها راه رویارویی نابود ساختن فرهنگ آن است. ایران باید به قطعات قومی گوناگون همچون کردستان بزرگ، پشتونستان بزرگ و آذربایجان بزرگ بشکنند و میان کشورهای نوپا تقسیم کنند. خانم رات گب خبرنگارشبكه ان بی زد سوئیس می نویسد؛ ما در مؤسسه ای كه درآن به مطالعات منطقه ای می پردازیم بگونه ای می اندیشیم كه هر روز صبح منتظر شنیدن خبرجدایی آذربایجان از ایران هستیم. رورا باکر نماینده مجلس آمریکا طی یک نامه رسمی در تاریخ ۲۶ ژولای ۲۰۱۲ از دولت آمریکا درخواست می کند تا نسبت به تجزیه کشور ایران و الحاق استان‌های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی به کشور جمهوری آذربایجان، اقدام کند. در27 اكتبر2005 مؤسسه امریكن اینترپرایز كنفرانسی تحت عنوان ایران ناشناخته؛ موردی دیگر برای فدرالیسم، با مدیریت مایكل لدین چهره برجسته جریان نو محافظه كاری برگزار و در آن سخنرانان به زمینه مساعد فدرالیسم در ایران تأكید می كنند (عسگری، 1384؛87)
صدای آمریکا اعلام می کند که ترکها باید در هیات دولت ایران 30 درصد سهم داشته باشند (ینی مساوات؛05/07/91) و فراخوان استقلال برای آذربایجانیها، کردها و بلوچها از سوی آمریکا انجام می شود (مساوات؛03/07/91 ( سرویسهای جاسوسی آمریکا از تشکل های قومی گرا خواسته اند تا اختلافات را کنار بگذارند تا از این اهرم قومی برای فشار بر ایران و ایجاد ناآرامی و آشوب استفاده کنند (ویکی لیکس، 23/03/1387 ) کنفرانس نقش آذربایجان جنوبی در روابط آمریکا و ایران توسط اتحادیه کانونهای آذربایجان بزرگ با شرکت حدود ۲۰۰ نفر از ترک‌های آذربایجان شمالی، آذربایجان جنوبی، ترکیه، کرکوک و… ساکن شیکاگو و سایر مناطق ایالات ‌متحده (آزادلیق 9/11/90) در این راستا بود.
طرح تغییر نظام ایران با حمایت از جنبشهای مردمی تجزیه طلب و براندازها مورد حمایت ویژه ترامپ بود و در طرح ویژه اندیشکده امنیتی گروه اس.اس.جی با جان بولتون بخش قابل توجهی از بودجه 75 میلیون دلاری کنگره آمریکا به شبکه های ضد ایرانی اختصاص یافت (آنا خبر، 25 /02/ 1397)
سیمون هرش روزنامه نگار افشاگر آمریکایی در مقالاتی تحت عنوان گام بعدی در نیویورکر فاش می سازد که سیا و پنتاگون روابط پنهانی با قومی گرایان آذری برقرار کرده و ایجاد تنش در مناطق آذری نشین را خواسته اند. اسکات رتیر تئوریسین آمریکایی می نویسد: سیا برای شوراندن آذریها، قومی گرایان را در جمهوری آذربایجان آموزش می دهند (آنا خبر؛ 12/09/1398)
برخی از کشورهای اروپایی نیز حمایتهای مالی، سیاسی، اجتماعی و تشکیلاتی را برای قومی گرایان فراهم می کنند. در سال 1381 گروه قومی گرای کنگره آذریهای جهان اعلام می کند؛ شهرهای لندن ، استراسبورگ و بروكسل نمایندگی ایجاد كرده است (حریت ؛ 26/2/81) و خواستار برخورداری از یك كانال تلویزیونی شده اند (مركز؛18/10/81) پادشاه سوئد در كنگره كمیته آذربایجانیهای جهان در استكهلم حضورمی یابد (خلق جبهه‌سی،1/12/83 ) در روز جهانی کارگر، پلاکارت آذربایجان جنوبی؟! در پایتخت نروژ نصب و تشکیلات قورتولوش با حمل عکسهای زندانیان سیاسی آذربایجان جنوبی و پلاکارتی با مضمون آذربایجان جنوبی، ایران نیست ، حمل می کند( اوغوز تی وی؛ 29/07/2004)
انتشار ترجمه انگلیسی کتاب «نظامی، شاعر بزرگ آذربایجانی» در لندن ( آذرتاج) دیدارهای ممتد آقای چهرگانی با مقامات رسمی اروپایی از جمله اوله شمید نمایندگان پارلمان کشورهای اروپایی و طرح نقض حقوق 30 میلیون آذری ایران (زرکالو؛ 28-10/11/80) ارسال نامه رسول اوغلو به شورای اروپا مبنی بر نقض حقوق آذریها در ایران (ینی مساوات : 4/9/81) نامه كمیته دفاع از حقوق آذربایجانی های جهان به «دریور دوكا» نماینده عفو بین الملل و انتقاد از فشار ایران بر هزاران نفر (مركز ؛ 17/10/81) تظاهرات گروهی از افراد منتسب به جریان پان تركیسم با شعار « نابود باد شوونیسم فارس» در مقابل سفارت ایران در لندن (ینی مساوات؛ 24/9/81) برگزاری نهمین همایش كنگره آذربایجانیهای جهان در شهر استكهلم با حضور نمایندگان جمعیت‌های آمریكا ، كانادا ، استرالیا ، اتریش ، آلمان ، تركیه ، بریتانیای بزرگ ، فرانسه ، بلژیك ، هلند ، نروژ ، سوئد ، سوئیس ، فنلاند ، لهستان، روسیه ، اوكراین ، دانمارك و جمهوری آذربایجان ، آذربایجان جنوبی و گرجستان و بررسی آخرین تحولات و اهداف مبارزات (اوچ نقطه،20/3/85) گردهمایی آذربایجانی های نقاط مختلف دنیا در شهر هوته بورگ سوئد و تاسیس اتحادیه استقلال طلبان آذربایجان جنوبی(مركز ؛ 26/12/83) برگزاری كنفرانس در مورد فعالیت ها، مسائل و آتیه جمعیت و تشكلهای آذربایجانی در اروپا در شهر آمستردام (آذربایجان ،7/12/83) برگزاری تجمع اعتراضی آذربایجانیهای مقیم دانمارک در شهر لاهه هلند بر علیه ایران (آ.تی وی، 1/3/91) برگزاری مراسم بزرگداشت روز جنبش 21 آذر و روز همبستگی آذربایجانی های جهان توسط داک و اتحادیه ملی آذربایجانی های جهان در سوئد (اوچ نقطه ،11/09/91) برگزاری تجمع اعتراض آمیز با شعار ایران، از آذربایجان دست بردار! در مقابل پارلمان هلند، برگزاری سمینار پلورالیسم سیاسی و نقش ملیت ها در ایران در استکهم سوئد با انتشار بیانیه پایانی ایران دومین کشور درتبعیض نژادی و مذهبی (اؤیرنجی سسی، 9/9/95) دیدار اعضای انجمن استرالیا و آذربایجان با فیلیپ رودک وزیر سابق دادگستری و مهاجرت استرالیا (تلگراف؛23/6/97) برگزاری مراسم توسط تشکیلات قورتولوش همزمان با روز جهانی کارگر در پایتخت نروژ وحمل تصاویر زندانیان سیاسی آذربایجان جنوبی ( اوغوز تی وی 11/02/96) انتشار کتاب؛ از سلجوقیان تا عثمانی‌ در مسکو در چارچوب تحریف و جعل تاریخ ( آذرتاج 23/01/96) از جمله حمایتهای کشورهای اروپایی از قومی گرایان می باشد

4. رژیم صهیونیستی
تحركات رژیم صهیونیستی در كانون تصمیم گیران بحران آفرین قومی گرایی با ابزارهای مادی و فرهنگی گسترش یافته است. دیدار فرج قلی‌اف رئیس كنگره آذربایجانیهای جهان با سفیر رژیم صهیونیستی برای بهبود بیشتر مناسبات دو ملت؟! ، مناقشه قره‌باغ و انتخابات پارلمانی (شرق ، 18/12/83 ) الگوگیری کمیته امور آذریهای مقیم خارج با لابی سازی رژیم صهیونیستی و سفر مکرر ناظم ابراهیم اف به سرزمین های اشغالی ، نقش هدایت گری صهیونیستها در اغتشاشات سال ۲۰۰۶ ( آنا خبر؛29/07/ 1399) دیدار جواد درختی و صابر رستم خانلی با کاردار رژیم صهیونیستی برای اجرای برنامه های نشست داک و دامب در اورشلیم ( اینترپرس، آنا خبر؛1399) میزبانی سفارت رژیم صهیونیستی از محافل قومی گرایان و گروههای تجزیه طلب در باکو ، تحریف در حوزه آموزش و سرمایه گذاری در زمینه محتوای کتابهای درسی و تولید محتوای مجعول تاریخی و مصادره سلسله های ایرانی مانند صفویه و تحریف امپراتوری باستانی یهودی به نام «امپراتوری خزر» و القا فرضیه حضور یهود به عنوان یکی از اقوام ساکن در قفقاز ، از جمله فعالیتهای حمایتی و سازمانی رژیم صهیونیستی در قومی گرایی می باشد

5. عربستان سعودی
حضور عربستان سعودی در جمهوری آذربایجان و تعاملات گسترده با قومی گرایان عجیب است. کشوری که هیچگونه قرابت فرهنگی و تاریخی با آذربایجان ندارد و با هدف تحریک اقوام و عداوتهای سیاسی با ایران فعالیت می کند. از سال 2015 سازمانهای سعودی به ارتباط گیری با گروههای قومی گرا پرداختند و پس از سفر الهام علی اف به عربستان سعودی، تحرّکات این گروهها و پیوند ریاض با آنها تقویت یافت و ریاض در سپتامبر سال 2016 آشکارا میزبان تجزیه طلبان آذری شد (صدای آمریکا ،24/08/2016 )
در 23 سپتامبر 2016 عربستان سعودی در پوشش دعوت به حج، میزبان تجزیه طلبان ایرانی بود که بخش آذری صدای آمریکا از دیدار آنها با ملک سلمان در حاشیه مراسم حج خبر داد. صالح ایلدیریم می گوید؛ بعنوان رئیس جبهه ملت ها برای تعیین حق سرنوشت در عربستان سعودی حضور یافتیم تا ما را در ترکیب ایران نبینند و گفتیم: ایران دشمن ما نیز می باشد. اگر یک دهم هزینه ای که دریمن خرج می کنید ، به ما بدهید، ایران را محو کنیم (صدای آمریکا، 01/07/95 )
روزنامه دولتی الریاض عربستان ضمن تشریح فعالیت حرکت ملی آذربایجان به تجلیل از شعار خلیج عربی قومی گرایان می پردازد(گونی نیوز18/3/96) شاه زاده خالد بن سعود معاون وزیر خارجه عربستان کشورهای منطقه را به مشارکت در جلوگیری از دخالتهای ایران در امور همسایگان فرا می خواند( ترند، 25/3/91) صالح کامرانی فعال قوم‌گرا در مصاحبه با تلویزیون عربستان، استقلال آذربایجان جنوبی را مطرح و از مبارزه ملت ترک و پرونده‌های کلان حرکت ملی همچون قتل‌عام مردم آذربایجان جنوبی در سال 1385 گفته و اعلام می کند: هر کشوری با ایران مقابله کند، دستش را می فشاریم (گونی نیوز؛1/02/96)
صفحات اجتماعی در عربستان با موضوع قومی گرایی افزایش چشمگیری یافته و با هدف پیوند با دیاسپورای آذری باکو، ارتباط گیری با فعّالان قومی، توسعه شبکه های اجتماعی تجزیه طلب ، تبدیل نمادهای ورزشی به سمبل های واگرایی قومی، حمایت مالی از شبکه تجزیه طلب گون آذ تی وی در شیکاگو و جهت نظامی دادن به تجزیه طلبان فراری را دنبال می کند. رویداد بی سابقه سر دادن شعار مجعول خلیج عربی در بازی تیم تراکتور سازی و استقلال در آذرماه 1395 در ورزشگاه آزادی و انعکاس آن در رسانه های همسایگان، گون آذ.تی.وی ، اینترنشنال، العربیه و… از سرمایه گذاری مشترک باکو و ریاض حکایت دارد.

جمع بندی
اتخاذ رویكرد كیفی و روش تاریخی در پژوهش های قومی گرایی در مناطق آذری نشین به عنوان پدیده اجتماعی که می تواند یکپارچگی اجتماعی را تهدید کند و وحدت ملی را تحت تاثیر قرار دهد؛ در تنویر افکار عمومی، محافل علمی و سیاسی ـ اجتماعی اهمیت دارد. عوامل داخلی و دلائل اجتماعی و فرهنگی زیادی در گرایشات قومی مناطق آذری نشین نقش دارند. قومی گرایی موضوعی چند وجهی، چند عاملی و متاثر از عوامل داخلی و مداخلات نیروهای خارجی و تحریکات سرویسهای سیاسی- امنیتی خارجی می باشد و یافته های تاریخی و مستندات غیر قابل انکار نشان می دهد در سده های گذشته پدیده قومی گرایی در آذربایجان محلی از اعراب نداشت و آذربایجان بعنوان یکی از مناطق راهبردی در طول تاریخ دیرین خود در ترکیب ایران بوده و دارای یگانگی های اجتماعی، دینی، فرهنگی و نژادی می باشد و علیرغم تنشهای سیاسی- اجتماعی در ادوار تاریخی، آذربایجان همراه با سایر اقوام همزیستی وحدت آمیزی در ایران زمین داشته است. البته قوم دوستی پدیده ای درونی بوده و بار معنایی منفی نداشت و اقوام ایرانی ذیل مفهوم ملت ایران انسجام می یافته اند. مناطق آذری نشین همواره ایران دوستِ شیعهِ هویت طلب و وحدت گرا بوده ومام میهن خط قرمز آنها بوده است اما این پدیده قومی گرایی در دهه های اخیر با تاثیرات نیروهای خارجی نمایان شده است. بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای به ویژه روسیه، عثمانى در گذشته و ترکیه، جمهوری آذربایجان، کشورهای غربی، ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی در این اواخر مسائل قـومـی گرایی را در مناطق آذری نشین هدایت می کنند و با حمایتهای سیاسی، مالی، رسانه‌ای و اطلاعاتی نخبگان و رسانه ها در تحریک اقوام، تلاش می کنند زمینه های آشوب و درگیری داخلی را شکل دهند. طرح ریزی اصلی عملیات قومی گرایی در مناطق آذری نشین و سازماندهی گروههای قومی گرا از میان عناصر ناراضی بر عهده جمهوری آذربایجان و ترکیه گذاشته شده است. آنها در این مسیر از انسجام رسانه ای در موج سازی و مهندسی اخبار برای اقشار مختلف مردم و تبدیل باشگاههای ورزشی به میتینگ قومی گرایان و موج سواری در مراسم فرهنگی و انتخاباتی بهره می برند.

دکتر ولی جباری

منبع: سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی