آینده توسعه فناوری در روسیه: نگاهی به راهبرد ها / بخش یک

پایگاه خبری حقایق قفقاز/ در دهه 90 گلن شوایتزر¹ در یک سخنرانی در انستیتو کنان² گزارش داد که روابط آمریکا و روسیه دارای دست انداز جاده است. این سخن شوایتزر را از چند بعد می توان بررسی نمود اول اینکه روابط روسیه و ایالات متحده در برهه های تاریخی مختلف دارای فراز و نشیب های زیادی بوده است. این موضوع مخصوصا بعد از جنگ جهانی دوم که شوروی و آمریکا رقابت های تنش آلودی در عرصه های نظامی و علمی داشتند وارد فاز جدید گردید که گرچه بعد از فروپاشی شوروی تا حد زیادی فروکش کرد ولی با ظهور روسیه مدرن از یک طرف و گسترش فناوری های نوین به عنوان ابزاری در عرصه رقابت های بین المللی به نظر می رسد شاهد نسل جدیدی از رقابت های بین دو کشوراین بار با کارت بازی فناوری خواهیم بود. در بعد دوم سخنان روسیه به عنوان یک تمدن قدیمی در اوراسیا خواستار تجدید و حفظ جایگاه در حوزه نفوذ سنتی خود از اروپا و حوزه قفقاز تا شرق آسیا همراه با گسترش دامنه حضور خود در خاورمیانه می باشد. طبیعی است که ابزار های این کشور متناسب با اهداف دارای طیف وسیعی شامل موقعیت سرزمینی، لجستیک، منابع پتروشیمیایی، توان نظامی و در سال های اخیر توان فناوری می باشند.

سال ها از زمانی که شوایتزر طی یک پروژه مطالعاتی متشکل از  30 موسسه تحقیق و توسعه ( R&D) و تیم هایی در سراسر روسیه با اولویت مطالعه موردی سه شهر اتمی اوبنینسک³، زارچنی⁴ و اسنهژینسک⁵ ترتیب داده بود می گذرد. هدف از این مطالعات ارزیابی روند و آینده توسعه فناوری در روسیه بود. و در انتها شوایتزر 4 فرضیه مطرح کرد که در انتها به این موضوع منتهی می شد که فرآیند های اقتصادی و تجاری تاثیری چندانی روی توسعه فناوری در روسیه نخواهند داشت. گذشت زمان و تعریف پتانسیل های جدید حاصل از دانش و فناوری در عرصه های دیپلماتیک باعث تعریف ظرفیت های جدید چند جانبه بین روسیه و سایر کشور ها شده است و به نظر می رسد در روسیه فعلی بر خلاف نظر شواتزر اهمیت افتصاد فناوری محور بیش از پیش مد نظر است.

گزارش تحلیلی منتشر شده توسط مرکز تحقیقات استراتژیک ( CSR)⁶ نشان دهنده یک بازنگری اساسی در روند های جهانی است که منجر به انتقال به الگوهای جدید فن آوری و مدل های رشد اقتصادی می شود. این گزارش بر اساس داده های به دست آمده از تجزیه و تحلیل آمارها، اسناد استراتژیک فدراسیون روسیه و کشورهای خارجی، داده های عمومی شرکت ها، اهداف سازمان های بین المللی موفق و موسسات تحلیلی، نتایج بحث در میزگرد و جلسات تخصصی، و پیشنهادهای ارائه شده در همایش ها و کنفرانس های مهم روسیه ارائه و تدوین شده است.

“بر اساس برنامه ریزی های جدید، توسعه اقتصادی و رفاهی اجتماعی در روسیه باید بر اساس الگوها و پتانسیل های فناوری صورت بگیرد. برآورد ها نشان می دهند که بین سال های 2020 تا 2030 صنعت نسل 4 دارای گسترش زیادی خواهد بود موضوعی که با مقیاس گذاری ورود فناوری های پیشرفته و شکل گیری بازار های جدید قابل بررسی است. از این لحاظ، پیوستن به انقلاب صنعتی جدید به روشی مولد و انجام مانور ساختاری مورد نیاز در اقتصاد و سیستم اجتماعی ممکن است به یکی از اهداف اصلی روسیه تا سال 2035 تبدیل شود که بر پایه صنایع با فناوری پیشرفته مبتنی بر دانش علمی و فناوریهای نوآورانه بنیانگذاری خواهد شد.“

کارشناسان CSR بر این باورند که، هنگام انتخاب اهداف و اولویت های رشد روسیه باید به دنبال توسعه روش های جدید و نوسازی صنعت بر مبنای فناوریهای پیشرفته و تبدیل خطوط تولید سنتی به مدرن با استفاده از فناوری بود. بر اساس برآورد های CRS اگر ترکیب فناوری های نوین و نوآوری با صنعت به درستی انجام گیرد این امر تضمین می کند که انقلاب تکنولوژیکی در روسیه از اوایل برنامه ریزی های میان مدت آغاز خواهد شد. مجموعه سازوکار های بسط فناوری در سطح ملی روسیه با عنوان «انقلاب فناوری» در این کشور فرموله شده است و انتظار می رود که در دراز مدت رشد اقتصادی سالانه ای کمتر از 4٪ تولید ناخالص داخلی داشته باشد.

به گفته تحلیلگران CSR، موفقیت انتقال روسیه به پارادایم های مختلف اقتصادی، صنعتی و فناوری از نظر کیفی، به یک رویکرد هماهنگ برای اجرای اقدامات در طیف وسیعی از حوزه ها مانند مدرن سازی فن آوری صنایع سنتی در جهت توسعه اقتصاد روسیه بستگی دارد که به ترتیب شامل:

• دیجیتالی سازی مقطعی اقتصاد در مقیاس واقعی

• توسعه بخشهای جدید صنعت با فناوری های پیشرفته

• اطمینان از ورود کشور به بازارهای جدید

• راه اندازی مجدد سیستم مدیریت تحقیق و توسعه صنعتی

• سازماندهی مجدد موسسات علمی و پژوهشی

• دستیابی به سطح جدیدی از کیفیت سرمایه انسانی

• سازماندهی بازار کار متناسب با نیروهای بومی متخصص

می باشند. قابل ذکر است که این اقدامات اولویت دار را می توان در تعدادی ترکیب و در توالی های مختلف اجرا کرد. با این حال، همه موارد ذکر شده تحت دو سناریوی اساسی قرار می گیرند که کارشناسان CRS آن ها را تکاملی و انقلابی⁷ می نامند.

به نظر می رسد اهداف روسیه در توسعه استفاده از ظرفیت های فناوری های نوین به همراه تعامل با کشور هایی نظیر چین موضوعی استراتژیک برای این کشور محسوب می شود. چین و روسیه در حال تعمیق و گسترش روابط خود در ابعاد اقتصادی، نظامی و فناوری هستند زیرا فشارهای آمریکا و اتحادیه اروپا دسترسی آنها به بازارهای خار  ج از کشور و فناوری را محدود می سازد. هر دو کشور امیدوارند که توسعه همکاری ها در جبران کمبودهای داخلی و رقابت موفقیت آمیز با ایالات متحده در فناوری های مهم مفید باشد.

برای مسکو، برخی محصولات، خدمات و تجربیات چینی مخصوصا در حوزه فناوری های دیجیتال و هوشمند می تواند راه حل مناسبی جهت کم کردن واردات فناوری غربی در صنایع حساس این کشور باشد.

از نظر پکن، توان مهندسی و آکادمیک روسیه منابع ارزشمندی برای غول های صنعت فناوری و دفاعی چین که تشنه جذب استعداد هستند محسوب می شوند. همچنین ظرفیت های صنعتی عظیم به جای مانده از شوروی سابق هنوز هم جزو دارایی های ارزشمند روسیه محسوب می شوند که توان مهندسی طراحی و ساخت شناور های عظیم و هواگرد ها را می توان از جمله این موارد به شمار آورد.

تعریف همکاری های مشترک با کشور های دارای توان و ظرفیت علمی جزو اولویت های روسیه امروزی به شمار می رود. مخصوصا ایجاد مراکز تحقیق و توسعه و تکنوپارک ها در حوزه فناوری های نرم افزاری را می توان از جمله برنامه های تصمیم گیرندگان در مسکو برای توسعه فناوری های نوین و تلفیق شان با ظرفیت های سنتی صنایع این کشور دانست.

از جمله فناوری هایی که روسیه در مقیاس وسیع و با همکاری با چین به دنبال توسعه بهره گیری از آن می باشد می توان به ارتباطات نسل جدید و فوق سریع 5G و بستر های مربوط به آن اشاره کرد.

هوش مصنوعی به عنوان یک فناوری استراتژیک به عنوان یک اولویت جدید در همکاری های فناوری ظاهر شده است. کشورها بیش از پیش به دنبال گسترش ظرفیت های ICT  هوشمند و اشتراک کلان داده ها هستند. استفاده از ظرفیت های هوش مصنوعی در بهینه سازی فرآیند های صنعتی و تجاری در کنار استفاده از این فناوری برای تعریف بازار های جدید جزو بخش دیگر اولویت های روسیه برای حضور در بازار آینده این فناوری محسوب می گردد.

در سایر بخش ها از جمله صنایع نظامی که جزو حوزه های سنتی توانمندی روسیه محسوب می شوند به نظر می رسد این کشور دارای برنامه های مشترک با کشور هایی نظیر هندوستان است. خصوصا در حوزه سامانه های هوایی و هواپیماهای جنگنده نسل 5 و توسعه زیرساخت های این حوزه. همه این ها در کنار سرمایه گذاری عظیم روسیه در حوزه سامانه های خودکار و سیستم های هوشمند را می توان جزو اولویت های نوآوری این کشور دانست. حوزه انرژی از جمله دیگر اهداف توسعه فناوری روسیه محسوب محسوب می شود. نحوه تولید و مصرف نفت و گاز در جهان در حال تغییر می باشد. استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، مانند انرژی باد و انرژی خورشید، در حال رشد تصاعدی است و انتظار می رود انرژی های تجدید پذیر نزدیک به 70 درصد از تولید برق جهانی در سال 2050 را تشکیل دهند. پیشرفت در فناوری دیجیتال این تغییرات چشمگیر را در سیستم انرژی ما امکان پذیر می کند و دیجیتالی سازی فرآیند ها بر مبنای استفاده از فناوری های نسل جدید نقش مهمی در امکان انتقال انرژی خواهد داشت. حمل و نقل در حال برقی شدن است و پیش بینی می شود تا سال 2033 بیش از 50 درصد سهم بازار خودروسازی جهان را خودرو های الکتریکی تشکیل خواهند داد. پیشرفت در فن آوری دیجیتال این تغییرات چشمگیر را در سیستم انرژی ما امکان پذیر می کند و دیجیتالی سازی نقش مهمی در امکان انتقال انرژی خواهد داشت. روسیه نیز به عنوان یکی از تولید کنندگان اصلی مشتقات پتروشیمایی در جهان در صدد تعریف و توسعه زیرساخت های دیجیتال جهت بهینه سازی فرآیند های استخراج و عرضه حامل های انرژی می باشد.

با جمع بندی آن چه بیان شد اهداف اقتصادی وسیاسی استفاده از ظرفیت های فناوری را می توان جزو ویژگی های جهان امروزی دانست. روند های توسعه نقش دانش و نوآوری علمی و تلاش جهت توسعه و پیشبرد اهداف از طریق قدرت متکی بر فناوری به ویژه از جنگ جهانی دوم به بعد رشدی چند برابری را داشته است و تقریبا بعد از شروع جنگ سرد و رقابت های بلوک شرق و غرب همگام با آغاز عصر فضا در زمینه هایی نظیر رقابت های تسلیحاتی و علمی وارد فاز جدیدی شد که در ادامه با ورود فناوری هایی نظیر سیستم های دیجیتال و نیمه هادی های پیشرفته سیلیکونی و فناوری های خود مختار و خودکار نظیر اتوماسیون و هوش مصنوعی دچار دگرگونی های انقلابی شده و ماهیت فناوری های پیشرفته به عنوان عاملی برای تعیین و تثبیت اهداف کشور ها چه در عرصه های داخلی و چه در عرصه های بین الملل و ابزاری بسیار موثر بر روابط حاکم بر دیپلماسی بین المللی شناخته شده است.

روسیه امروزی به عنوان یکی از قدرت های اقتصادی و ژئوپلتیکی در حال ورود به عصر استفاده از ظرفیت های فناوری در عرصه رقابت های بین المللی است. ظرفیت های سنتی این کشور در حوزه صنایع عظیم می توانند مکمل بهره گیری عملی از تلفیق صنعت و نوآوری باشند. توسعه همکاری های دو جانبه و چند جانبه خصوصا در حوزه فناوری هایی نظیر هوش مصنوعی، ارتباطات سریع، سیستم های هوشمند و بلاکچین از جمله برنامه های روسیه برای ایجاد و توسعه زیرساخت های بومی این فناوری ها محسوب می شوند. تعریف برنامه های مشترک تحقیق و توسعه و موسسات مطالعاتی فناوری در کنار ایجاد پارک های علمی با رویکرد های عرضه خدمات فناوری محور در سطح بین الملل از جمله دیگر اهداف این کشور محسوب کرد. موضوعی که می تواند برای جمهوری اسلامی ایران جهت توسعه همکاری های دو جانبه و چند جانبه با روسیه در حوزه دریای خزر، قفقاز و خاورمیانه نیز مورد توجه قرار گیرد.

میثم عباسی*

*کارگروه مطالعات آینده پژوهی پژوهشکده فناوری های پیشرفته و هوش مصنوعی