واکاوی نشست رؤسای مجالس ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان/ تحلیل
حلوفصل مسالمتآمیز اختلافات، مداخله نداشتن خارجی، کاهش تلاشهای مداخلهجویانه طرفهای سوم و توسعه روابط دو و چندجانبه سرفصلهای توافقات اولیه رؤسای مجالس ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان در نشست آنتالیا بود
پایگاه خبری حقایق قفقاز/ آنتالیا به تازگی میزبان سیزدهمین اجلاس مجمع پارلمانی آسیا با موضوع «ترویج چندجانبهگرایی در تغییر پویای بینالمللی» بود. در این نشست دورهای نمایندگانی از 27 مجلس آسیایی حضور داشتند و یکی از نقاط عطف نشست دیدار سهجانبه رؤسای مجلس ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان بود.
پس از پایان جنگ قرهباغ در سال 2020 روابط عادی و حسنه تهران و باکو به تدریج سیر نزولی پیدا کرد تا جایی که هر دو کشور با برگزاری رزمایشهای نظامی پیامهای روشنی در زمینه خطوط قرمز خود در منطقه قفقاز جنوبی ارسال کردند. باکو مدعی است قصد دارد با گسترش حاکمیت خود در استان سیونیک (ارمنستان) و ایجاد دالان زنگزور، یکپارچگی سرزمین آذربایجان و نخجوان را احیا کند. در سوی مقابل، تهران بر پابرجا ماندن مرز چند هزارساله ایران و ارمنستان و تداوم دسترسی بیواسطه ایران به بازارهای اروپا (کریدور شمال- جنوب) اصرار دارد.
تحولات سترگ نظام بینالمللی همچون تکمیل مسیر ریلی- زمینی طرح «یک کمربند – یک جاده» یا جنگ اوکراین موجب فعال شدن گسلهای ژئوپلیتیکی در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز شده است. آمریکا و کشورهای عضو ناتو برای دسترسی به منابع هیدروکربن دریای خزر و اتصال به بازارهای شرق آسیا (علاوه بر حفظ تحریمهای ایران) عامل اصلی تشدید تنش میان باکو با ایروان- تهران هستند. به عنوان نمونه، در مدت یک سال توافقنامههای متعددی میان اتحادیه اروپا و باکو با هدف افزایش حجم انتقال گاز از دریای خزر به سمت قاره سبز امضا شده است.
در این منازعه منطقهای برخی کشورها همچون ترکیه و نیز رژیم صهیونیستی به دلایل مختلف به دنبال تشدید تنشها و رویارویی سخت میان تهران و آذربایجان هستند؛ موضوعی که تاکنون با تدبیر و خویشتنداری طرف ایرانی مدیریت شده است.
ترکیه به عنوان میراثدار امپراتوری عثمانی و مدعی رهبری «ترکان جهان» به دنبال ایجاد «خط راه گذر توران» از مرزهای چین تا حوزه بالکان است. یکی از اقدامات راهبردی آنکارا برای نیل به این هدف ایجاد «سازمان دولتهای ترک» است. در این سازمان قرار است علاوه بر جعل هویت و تاریخ اقوام ساکن حوزه جغرافیایی مذکور بر مبنای قوم ترک، زمینه شکلگیری راه گذر اقتصادی با هدف اتصال شرق و غرب عالم عملیاتی شود.
در راه تحقق این نقشه مرز زمینی ایران و ارمنستان قرار دارد و محور آنکارا- باکو با حمایت نظامی، تسلیحاتی و آموزشی ناتو و رژیم صهیونیستی در حال تقویت قوای نظامی و تنشآفرینی در منطقه با هدف آغاز جنگی جدید هستند. به عقیده کارشناسان، یکی از دلایل اصلی برگزاری رزمایشهای نظامی در نزدیکی مرزهای شمال غربی کشور، ارسال این پیام به حکام آناتولی است که تهران از خطوط قرمز خود در منطقه عقب نشینی نخواهد کرد.
در دو سال اخیر افزایش تنشها میان دو کشور تنها به رزمایشهای نظامی یا موضعگیریهای دیپلماتیک ختم نشد. باکو با هدایتهای عناصر پانترک و سفارت رژیم صهیونیستی در باکو خط عملیات روانی را علیه دولتهای ایران و ارمنستان دنبال کرد. تحریک آذری زبانان ایران، سرکوب هستهها و افراد اسلامگرا، نقض مکرر آتش بس و تجاوز به خاک ارمنستان، تسهیل جاسوسی و خرابکاری ماموران موساد، توهین به مرجعیت دینی- سیاسی، تشدید عملیات روانی- رسانهای، متهم کردن ایران به تسهیل ترانزیت مواد، ایجاد مزاحمت برای کامیونداران ایرانی و … گوشهای از اقدامات تنشزای باکو در برابر ایران و ارمنستان بود.
حال پس از ماهها تنش، محمدباقر قالیباف رئیس مجلس شورای اسلامی در نشستی سهجانبه با همتایان ترک و آذری خود در آنتالیا رایزنی کرد. در ابتدای جلسه رئیس مجلس ترکیه با تأکید بر اهمیت حل موضوعات به وسیله گفت و گوهای درون منطقهای، بار دیگر ادعاهای آنکارا را در زمینه حمایت از آذربایجان برابر ارمنستان تکرار کرد. قالیباف نیز با تأکید بر همکاری دو و سه جانبه در حوزههای کریدوری، ترانزیت کالا و انرژی گفت: سیاست صریح ایران جلوگیری از تغییرات ژئوپلیتیکی و ورود نیروهای خارجی در منطقه بهویژه قفقاز است.
در پایان این نشست رؤسای مجلس سه کشور بر تداوم گفت و گوها تأکید کردند. قرار است نشست بعدی در تهران یا باکو برگزار شود. پس از پایان سفر سه روزه، رئیس مجلس کشورمان در بدو ورود به فرودگاه مهرآباد از رفع سوء تفاهمها میان ایران و جمهوری آذربایجان خبر داد و گفت، قرار است در آینده سفری به باکو انجام دهد.
بهره سخن
حلوفصل مسالمتآمیز اختلافات، مداخله نداشتن خارجی، کاهش تلاشهای مداخلهجویانه طرفهای سوم و توسعه روابط دو-چندجانبه، بهویژه در زمینه کریدورهای ارتباطی و انرژی سرفصلهای توافقات اولیه رؤسای مجالس ایران، ترکیه و آذربایجان در نشست آنتالیا بود. جنگ افروزی و تنش آفرینی در منطقه قفقاز جنوبی هیچ برندهای نخواهد داشت.
دولتهای منطقه باید به این نکته توجه کنند نیت دولتهای فرامنطقهای تبدیل خاک این کشورها به میدان جنگ نیابتی است. واقعیت این است، هنگام جنگ یا افزایش برخورد میان دولتها نخستین چیزی که آسیب میبیند، اقتصاد ملی و خطوط کریدوری است.
با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان امکان دارد هر سه کشور با کاهش اختلافات به قطب انتقال انرژی و کالا در مسیرهای شمال- جنوب و شرق- غرب تبدیل شوند. اجرایی شدن این طرحها علاوه بر تضمین صلح و ثبات در منطقه، سبب رونق گرفتن اقتصادهای ملی کشورهای مشارکت کننده و افزایش وابستگی سایر دولتها در مناطق شبه قاره هند، خلیج فارس و غر ب آسیا به این اتحاد سهگانه خواهد شد. شرط نخست این مسیر کاهش تحرکات امنیتی رژیم صهیونیستی در مرزهای شمالی ایران و محدود کردن فعالیتهای عناصر تجزیهطلب در خاک آذربایجان است.