آذربایجاناخبار

اقتصاد جمهوری آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی

در حال حاضر، منطقه قفقاز جنوبی به دلیل شرایط خاص ژئوپلیتیکی از مناطق مهم و راهبردی جهان محسوب میشود و اقتصاد منطقه برای کشورهای واقع در آن، کشورهای پیرامونی و نیز قدرتهای جهانی حائز اهمیت است.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز:سه کشور واقع در این منطقه جمهوری آذربایجان، گرجستان و ارمنستان اگرچه در قالب یک زیر مجموعه امنیتی تعریف میشوند،ولی از نظر عملکرد اقتصادی فاقد وحدت، انسجام و کارکردی سازمان یافته در چارچوب همکاریهای منطقهای بوده و با توجه به ویژگیها و ظرفیتهای خود هرکدام به نوعی با فرصتها و چالشهایی برای توسعه اقتصادی مواجه هستند. هم اکنون،باگذشت بیش از دو دهه از استقلال این کشورها، با بررسی و تبیین شاخصهای اقتصادی کشورهای این منطقه میتوان به وضعیت و چشم انداز کلی اقتصاد آنها پی برد.

البته باید به این نکته اساسی نیز توجه کرد که سیاست های این کشورها و علی الخصوص جمهوری آذربایجان نقش اساسیدر پیشرفت و روابط اقتصادی باکو با تهران و سایر کشورها داشته است.

در این نوشتار سعی خواهیم کرد تا اقتصاد جمهوری آذربایجان را بعنوان مهمترین کشور از کشورهای سه گانه قفقاز مورد بررسی قرار دهیم.

جمهوری آذربایجان

این کشور با مساحتی برابر 86600 کیلومترمربع بزرگترین کشور قفقاز است. جمعیت این جمهوری در سال 2014  قریبا به 10 میلیون نفر بوده است. تراکم جمعیت 115.5 نفر در کیلومترمربع است. پایتخت آن شهر بندری باکو است که در همین سال قریب به 3.5 میلیون نفر جمعیت داشته است. جمهوری آذربایجان در 2 مارس سال 1992 به عضویت سازمان ملل درآمد. از شاغلین در بخشهای اقتصادی 37.6% در بخش کشاورزی، 14,1 % در بخش صنعت و بقیه در بخش خدمات به کار اشتغال دارند.

با افزایش نسبتا زیاد درآمد و کاهش فقر، آذربایجان در شرایط بحران اقتصادی جهانی، بهتر از بسیاری از کشورهای دیگر منطقه عمل کرده است؛ اما جهان پس از بحران عاری از چالش نیست. درحالی که این کشور در برابر بحران اقتصادی نسبتا خوب عمل کرده است، با این وضع آذربایجان برای توسعه اقتصادی، نیازمند سیاستهای متنوع سازی اقتصاد مبتنی بر بازار و خدمات اجتماعی بهتر است.

این کشور یک فرصت منحصربه فرد برای ورود به رده کشورهای با درآمد متوسط بالاتر را به دست آورده است که توسط کاهش در نرخ فقر از 50 درصد در سال 2001 به 8,2 درصد در سال 2011 است. درحالی که برخی از این بهبودها نرخ رشد بالای اقتصادی است که موجب افزایش در دستمزدها و معرفی یک سیستم رفاه اجتماعی را نیز هدف قرار داده که بیشتر آن ناشی از جهش در درآمدهای نفت و گاز صادراتی است. بااینحال، این درآمد به احتمال زیاد طی دهه های آینده دچار رکود شده و پس از آن رو به کاهش خواهد داشت،بنابراین کشور باید با تنوع بخشی به تقویت موقعیت اقتصادی خود اقدام کند. حتی زمینه های جدید گاز طبیعی برای تولید در آینده بعید به نظر میرسد که برای درآمد بخش نفت فراهم بوده است را جبران کند.

موقعیت جغرافیایی آن به عنوان نقطه ارتباطی مهم بین دریای سیاه و دریای خزر و بین روسیه و ایران ارزشمند است.بهبود شبکه جاده ها به عنوان یکی از اولویتها برای تنوع بخشی تولیدی کشور شناخته میشود.

آموزش وپرورش نقطه کلیدی دیگری است. با توجه به تمایل این کشور برای پیوستن به دیگر کشورهای با درآمد متوسط بالا، ضرورت اصلاحات بلندمدت پایدار را افزایش داده است.

نرخ ثبت نام در قبل از مدرسه و آموزش عالی هنوز هم کم و کیف نتایج آموزشی را نشان میدهد. بانک جهانی با پشتیبانی از برنامه اصلاحات آموزش و پرورش، دولت آذربایجان را از طریق عملیات سرمایه گذاری و مشاوره سیاستگذاری یاری میرساند.

کشاورزی بخش معنی داری از اقتصاد غیرنفتی آذربایجان است و پتانسیل قابل توجهی برای افزایش درآمدهای صادراتی برای کشور دارد. درحالیکه این بخش فقط 8 درصد از تولید ناخالص داخلی به حساب میآید. از دیگر سو هنوز منبع کلیدی اشتغال و یک اولویت درزمینه امنیت غذایی است.

علاوه بر تأمین مالی پروژه های مختلف توسعه، بانک جهانی نیز خدمات تحلیلی و مشورتی به آذربایجان ارائه میدهد. این هدف دوجانبه از اطلاع رسانی به استراتژی رشد کشور و انتخاب سیاست و همچنین طراحی عملیات سرمایه گذاری خدمت میکند.

 بانک جهانی، درحال توسعه یک برنامه تحقیقاتی مشترک اقتصادی چندساله (JERP) است که دسترسی مداوم و به موقع به مشاوره سیاست و تخصص فنی را تضمین خواهد کرد (worldbank.org).

رشد اقتصادی بالای آذربایجان به سبب رشد قابل توجه صادرات نفت و گاز است، اما در برخی زمینه های غیر صادراتی نیز با رشد دورقمی مواجه بوده که شامل بخش ساختمان، بانکداری و املاک است. صادرات نفت از طریق خط لوله باکو تفلیسجیهان، باکو نووروسیسک و باکو سوپسا موتور محرکه اصلی بوده اند، اما کوششهایی برای بالا بردن تولیدات گازیآذربایجان در حال انجام است. تکمیل احتمالی کریدور جنوبی انتقال گاز بین آذربایجان و اروپا که اهمیت ژئوپلیتیکی دارد،اگرچه به مقدار کم، درآمدهایی از صادرات گاز نصیب این کشور خواهد کرد؛ اما آذربایجان در اصلاحات ساختارهای اقتصاد مبتنی بر بازار پیشرفتهای محدودیت داشته است.

فساد گسترده و فراگیر و ناکارآمدی و بهره وری پایین ساختارهای اقتصادی به ویژه در بخشهای اقتصادی غیرنفتی یک مانع طولانی مدت در رشد اقتصادی آذربایجان می باشد.

البته موانع بسیاری بازدارنده رشد اقتصادی آذربایجان هستند که شامل سرمایه گذاری خارجی در بخش غیرنفتی و ادامه مناقشه با ارمنستان در خصوص منطقه قره باغ می باشند.

درحالیکه تجارت با روسیه و دیگر کشورهای شوروی سابق به طور قابل توجهی کاهش یافته، روابط تجاری با ترکیه و کشورهای اروپایی در حال افزایش است.

تولیدات صنعتی و کشاورزی

تولیدات صنعتی آذربایجان شامل تجهیزات چاههای نفت، فولاد، آهن، سیمان، مواد شیمیایی و محصولات پتروشیمی است.البته منابع غیر رسمی از برخی راه اندازی خطوط تولید برخی از محصولات نظامی پیشرفته نیز خبر می دهند.

  تولیدات کشاورزی آذربایجان شامل پنبه، غلات، برنج،انگور، میوه، سبزیجات و جالیزی، چای، توتون، دام و محصولات دامی است. از نظر اشتغال 37 درصد مردم در بخش کشاورزی،19 درصد در صنایع و 11 درصد در بخش خدمات مشغول به کار هستند.

 شاخص تولید ناخالص داخلی

شاخص تولید ناخالص داخلی یکی از مهمترین شاخصهای مربوط به قدرت اقتصادی کشورهاست. در سال 2012 جمهوری آذربایجان با تولید ناخالص داخلی 22,2 میلیارد دلار به تنهایی بیش از دو برابر مجموع دو جمهوری گرجستان و ارمنستان تولید ناخالص داخلی داشته است و درواقع تولید ناخالص داخلی جمهوری آذربایجان در سال 2012 نسبت به سال 2005 حدود 5 برابر افزایش داشته است.(http://data.worldbank.org)

 سرانه تولید ناخالص داخلی

در سال 2012 جمهوری آذربایجان با 7165 دلار سرانه تولید ناخالص داخلی بیشترین درآمد سرانه را در بین جمهوری های قفقاز از آن خودکرده است.

 تورم و فساد اداری

در سالهای اخیر جمهوری های قفقاز تورم یک رقمی را تجربه کرده اند، درحالیکه در دهه 90 اوضاع نابسامان ناشی از فروپاشی شوروی و تغییر بافت اقتصادی و قطع روابط بین جمهوری های شوروی، سبب نابسامانی های اقتصادی و تورم لجام گسیخته شده بود. بااینحال در دهه بعد از سال 2000 وضعیت بهتری داشته اند. جمهوری آذربایجان و ارمنستان درگیرمناقشه قره باغ بودنه اند به همین سبب بخشی از فعالیتها و امکانات در بخش نظامی هزینه میشود که ارزش افزوده ای ایجاد نکرده است و در برخی موارد نیز اقتصاد دو کشور را تحت تاثیر قرار داده است.بطور خلاصه می توان درباره تاثیر جنگ در باره آذربایجان و ارمنستان گفت این دو کشور طی سال های درگیری مجبور بوده اند تا هر سال میزان بودجه نظامی را افزایش دهند و در این مورد نیز آذربایجان گوی سبقت را از ارمنستان ربوده است و طبق آمار رسمی بعد از سال 2013 میزان بودجه نظامی آذربایجان تقریبا برابر با کل بودجه ارمنستان بوده است.

فساد اداری سازمان یافته یکی از بزرگترین مشکلات اقتصادی جمهوری آذربایجان طی سال های بعد از فروپاشی بوده است.رشوه نیز بعنوان یکی از مصادیق فساد اداری، همیشه گریبان گیر مسئولان آذری بوده است.به قول معروف تقریبا هیچ کاری در حوزه جمهوری آذربایجان غیر ممکن نیست البته به شرط آن که هزینه(رشوه) لازم را بپردازید.

طبق آخرین اعلام کمیته دولتی آمار جمهوری آذربایجان،نرخ تورم سالانه این کشور در سال 2014 به میزان 4.8 می باشد.

 تجارت خارجی

در سال های بین 2008 تا 2012 ارزش صادرات آذربایجان، برخلاف افزایش شدید در سال 2008 به طور میانگین 16.1% کاهش یافته و به رقم 23.8 میلیارد دلار رسیده است. طی همین دوره واردات به طور میانگین 7.7 % افزایش داشته است. این مورد سبب مازاد تجاری 14,2 میلیارد دلاری شده است که نسبت به مازاد تجاری سال 2011 که برابر 16.7 میلیارد دلار بود،کمتر است. در سال 2012 تنوع واردات خیلی بیشتر از صادرات بوده است. 11 شریک تجاری وارداتی در برابر 13 شریک صادراتی، حدود 11 درصد واردات جمهوری  آذربایجان را تأمین کرده اند  (data.un.org)

حجم تجارت خارجی آذربایجان در سال 2012 برابر 33.6 میلیارد دلار بوده است که از این مقدار، 9.7 میلیارد دلار واردات و 23.9 میلیارد دلار صادرات بوده است. جمهوری آذربایجان در بین جمهوری های قفقاز تنها کشوری است که تراز تجاری مثبت دارد.

در سال 2000 حجم تجارت خارجی آذربایجان تنها 2.3 میلیارد دلار بوده است که درمجموع سرمایه گذاری خارجی، استخراج، احداث خطوط انتقال لوله و زیرساخت های نفت و گاز و صادرات به بازارهای مصرف سبب رشد چشمگیر تجارت خارجی و کسب درآمدهای سرشار نفتی برای جمهوری آذربایجان شده است.

چشم انداز دراز مدت

چشم انداز درازمدت جمهوری آذربایجان وابسته به بهای جهانی نفت و توانایی این کشور در مذاکرات مربوط به خطوط لوله برای صادرات تولیدات افزایشی گاز و توانایی آن در بهره گیری از ثروتهای انرژی برای رشد اقتصادی و مهار اشتغال در بخشهای غیرنفتی در اقتصاد است.

 روابط اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان

تجارت خارجی ایران با جمهوری آذربایجان در سالهای اخیر روند نزولی داشته و از 275 میلیون دلار در سال 1381 به 145 میلیون دلار در سال 1391 کاهش یافته است. طی این دوره روابط تجاری فراز و نشیب هایی را تجربه کرده و در بیشترین میزان در سال  1385 به 650 میلیون دلار رسیده است ولی در حالی که حجم تجارت خارجی آذربایجان طی ده سال به 11 برابر رسیده است در سال 1390 حجم روابط تجاری ایران با جمهوری آذربایجان به کمتر از نصف در ده سال قبل تقلیل یافته است.

این امر بیشتر از عوامل سیاسی متأثر بوده است. به طوری که در سالهای1389 تا 1392 به سبب برخی اختلافات سیاسی، فرهنگی و دینی بین دو کشور، میزان روابط اقتصادی به شدت کاهش یافت.البته مجددااز سال 1392 حجم روابط تجاری بین دو کشور رو به افزایش گذاشته است به طوری که طبق آخرین آمار  که توسط وابسته تجاری ایران در باکو منتشر شده است طی 7 ماه گذشته حجم روابط تجاری از مرز 368 میلیون دلار گذشته است و انتظار می رود به رشد قابل قبول خود برسد.

روابط تلاویو – باکو و تاثیر آن بر روابط با تهران

با فروپاشی کمونیسم در شوروی سابق بسترهای مناسبی برای نفوذ دیگر کشورها در مناطقی که پیشتر جزئی از شوروی بودند باز شد. اسرائیل بر اساس دکترین پیرامون بن گورین و الیاهو ساسون، طی سال های گذشته علاقه زیادی به ایجاد اتحاد و ائتلاف در کشورهای ورای خاورمیانه و قفقاز نشان داده است. 

آذربایجان با توجه به تمایلات غربگرایانه، فضا و جغرافیای تازه ای را برای نفوذ اسرائیل در این منطقه ایجاد کرد. همسایگی ایران و جمهوری آذربایجان این فرصت را برای تل آویو ایجاد می کند تا علقه های اطلاعاتی، امنیتی و… خود را دنبال کند. بخصوص که گستره جامعه یهودی حاضر در جمهوری آذربایجان شبکه اجتماعی مناسبی را برای این کار ایجاد می کند.

نظام حاکم جمهوری آذربایجان معتقد است که برقراری روابط با اسرائیل اثرات مثبتی برای خودش در دو مورد دارد : بحث اول استفاده از تکنولوژی اسرائیل در همه زمینه‌ها، به ویژه کشاورزی و تسلیحات است

بحث دوم نیز استفاده از لابی یهودی آمریکا برای مقابله با لابی ارمنیِ بسیار مؤثر در دولت واشنگتن با هدف بازپس گرفتن منطقه “ناگورنو قره باغ” است.

همین سال گذشته بود که رسانه های آذری از قرارداد تسلیحاتی یک میلیارد و ششصد میلیون دلاری آذربایجان و اسرائیل صحبت کردند.روزنامه الاخبار چاپ بیروت در گزارشی در مورد روابط باکو – تل‌آویو و تاثیرات ایران بر این روابط نوشت: این قرارداد یکی از بزرگترین قراردادهای نظامی اسرائیل محسوب می‌شود و “دانی یاتوم” رئیس سابق موساد نیز عقد این قرارداد را تأیید و اعلام کرد که فروش سلاح به کشورهای متحدِ اسرائیل به ما در مقابله با ایران کمک می‌کند.

تلاویو برای فرار به جلو در مقابل ایران همیشه سعی کرده است تا از طریق همسایگی با ایران یعنی حضور مستمر و استراتژیک در خاک جمهوری آذربایجان، فعالیت های جاسوسی و تروریستی خود را بر علیه جمهوری اسلامی ایران از طریق خاک این کشور قوت ببخشد.

فعالیت های مربوط به ترور دانشمندان هسته ای از این جمله بودند که در آن پروژه، تروریست ها از طریق خاک جمهوری آذربایجان به تلاویو اعزام و آموزش دیده بودند.

بطور طبیعی ایران با مخالفت خود با سیاست حضور کشورهای بیگانه در منطقه سعی کرده است تا آذربایجان را نسبت به اشتباه استراتژیک خود آگاه نماید اما طبیعی است که سیاست دوستی آذربایجان با رژیم صهیونیستی تاثیر بسزایی در سیاست های اقتصادی گذاشته و حجم روابط را کاهش داده است.

دوستی و روابط نزدیک باکو تلاویو تنها دستاوردی که برای دولت جمهوری آذربایجان داشته است،فروش تسلیحات و خالی کردن جیب باکو و همچنین در اختیار گرفتن خاک این کشور برای ماموریت ها خود بوده است و آنچه را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده است کاهش روابط سیاسی و به تبع آن روابط اقتصادی ایران با باکو بوده است.

 سوآپ گاز آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان

قرارداد معاوضه گاز ایران و جمهوری آذربایجان که مدت اجرای آن 25 سال تعیین شده است باهدف تأمین گاز جمهوری خودمختار نخجوان منعقدشده است و قرار بود میزان گازی که جمهوری آذربایجان به ایران تحویل میدهد از هشتاد میلیون مترمکعب در سال 2005 به تدریج به 400 میلیون مترمکعب در سال 2009افزایش .(bbc.co.uk)

قرارداد انتقال گاز ایران به نخجوان در سفر محمد خاتمی رئیس جمهور اسبق ایران به جمهوری آذربایجان به امضا رسیده و بر اساس آن، جمهوری آذربایجان گاز طبیعی به ایران تحویل می دهد و ایران نیز در مقابل، پانزده درصد از حجم گاز تحویل گرفته شده را به عنوان حق معاوضه کسر کرده، معادل بقیه آن را به جمهوری خودمختار نخجوان تحویل میدهد. جمهوری خودمختار نخجوان با خاک اصلی جمهوری آذربایجان ارتباطی ندارد و بخش عمده مایحتاج مردم آن از طریق ایران تأمین میشود.

 اخیرا نیز صحبت های جدیدی با ایران در موضوع افزایش سهم ایران در حوزه شاه دنیز انجام شده است تا بدین ترتیب میزان همکاری های دو کشور در حوزه انرژی بیش از پیش افزایش یابد.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

دکمه بازگشت به بالا