Ötən fəsildə vilayəti-fəqihin nəzərdən keçirdiyimiz sübutu onun zəruriliyini göstərir. Məsum imamın cəmiyyətə rəhbərlik səlahiyyətləri fəqihə də aiddir. Vəliyyi-fəqih üçün bu baxımdan heç bir məhdudiyyət yoxdur. Yalnız hansısa dəlillərlə məsum imamın müəyyən səlahiyyətləri vəliyyi-fəqih üçün nəzərdə tutulmamışdır. Məsələn, şiə fəqihlərinin yekdil rəyinə əsasən (ibtidai) cihad elan etmək məsum imamın hüququdur. Cihad səlahiyyətinə istisna etsək Peyğəmbər (s) və məsum imamın əksər səlahiyyətlərini fəqih də yerinə yetirir. Bu qəbil səlahiyyətlər fəqihin mütləq vilayəti adlanır. İslam respublikasının banisi imam Rahil buyururdu: “Vilayəti-fəqih elə Allah rəsulunun vilayətidir.”
Vilayəti-fəqihə qarşı ittihamlardan biri və ya onun mütləq sayılması ilə bağlı irad bundan ibarətdir ki, fəqihin mütləq vilayəti elə diktator rejimdir. Yəni fəqih hakimiyyətə çatdıqdan sonra öz istəklərini yerinə yetirir. O istədiyini vəzifədən uzaqlaşdırır, istədiyinə vəzifə verir. Bir sözlə, fəqih mütləq ixtiyar sahibdir və kimsə qarşısında məsuliyyət daşımır. Ümumiyyətlə, qeyd edilir ki, hakimiyyət iki növdür: xalqın rəyi əsasında qurulan liberal hakimiyyət və fərdin baxışları əsasında qurulmuş istibdad hökumət. Əgər vilayəti-fəqih liberal üsuli-idarə deyilsə, demək, diktatura rejimidir.
Yuxarıdakı irada cavab olaraq deməliyik ki, ümumiyyətlə hökuməti liberal və istibdad olmaqla iki növə bölmək yanlış fikirdir. Bizim nəzərimizcə, üçüncü bir hakimiyyət növü də var. Bu hakimiyyəti nə xalqın istəyi, nə də şəxsin istəyi əsasdır. Qanunverici və icraedici, eləcə də məhkəmə orqanlarında Allahın istəyi əsas götürülən bir hökumət də var. Vilayəti-fəqih üsuli-idarəsi bu üçüncü qismə aiddir. Vilayəti fəqih üsuli-idarəsini istibdad rejimi sayanlar bilməlidirlər ki, fəqih mütləq hakim deyil, o ürəyindən keçəni həyata keçirmir. Fəqih onların düşündüyünün əksinə olaraq məsuliyyət daşıyır. Əlbəttə ki, bəziləri bütün bu həqiqətləri bilərəkdən təhrif edirlər. Hər halda uyğun şübhələri cavablandırmaq lazım gəlir.
Fəqihin mütləq vilayəti ifadəsində “mütləq” sözü özünəməxsus məfhuma malikdir. Həmin sözlə bağlı müəyyən nöqtələri işıqlandırmaq lazım gəlir.
Bu nöqtələrdən biri budur ki, fəqihin hakimiyyəti qəsbkar rejimdəki kimi məhdud və vilayəti-fəqihdəki kimi mütləq ola bilər. Zalım rejimin hakim olduğu dövrdə fəqih hakimiyyətin təzyiqləri səbəbindən ictimai məsələlərə yetərincə müdaxilə edə bilmir. İnsanlar yalnız məxvi şəkildə ictimai məsələlərlə bağlı fəqihin fikrini öyrənir. Onlar izdivac, talaq, vəqf və bu kimi başqa məsələlərdə fəqihə üz tuturlar. Belə bir şəraitdə fəqihin hakimiyyəti məhdud olur. O Allah və məsumlar tərəfindən verilmiş səlahiyyətləri mütləq şəkildə yerinə yetirmək imkanında olmur. İslam respublikası qurulduğu zaman imam Rahil fəqihin tam hakimiyyəti üçün şərait hazırladı. Bir fəqih olaraq hakimiyyət başında dayanan imam səlahiyyəti çatan bütün məsələlərə müdaxilə edir, hökm verirdi. İslam hakimiyyətində fəqih öz səlahiyyətlərini mütləq şəkildə həyata keçirə bilir. O şəriət sahibi tərəfindən müəyyənləşdirilmiş vəzifələrini tam icra etməyə müvəffəq olur. Demək, fəqihin mütləq vilayəti dedikdə onun öz səlahiyyətlərinin məhdud şəkildə yox, mütləq şəkildə yerinə yetirməsi nəzərdə tutulur. Şübhəsiz ki, bu mənada mütləqiyyətin diktatura və istibdadla heç bir rabitəsi yoxdur.
İkinci nöqtə budur ki, fəqih hakimiyyət başına gəldikdə müdiriyyət üçün lazım olan bütün ixtiyarlara malik olur. Bu baxımdan o məsum imamdan fərqlənmir. Hakimiyyət üçün lazım olan səlahiyyətlərdən imamın tam istifadə etməsi və fəqihin səlahiyyətlərinin məhdud olması düzgün deyil. Hakimiyyət üçün zəruri səlahiyyətin olmaması müdiriyyətdə nöqsan yaradır. Hakim bütün səlahiyyətlərə malik olmasa öz vəzifəsinə əməl edə bilməz. Demək, ağıl baxımından vəliyyi-fəqihlə məsum imam arasında fərq yoxdur. Hüquq və ixtiyar baxımından fəqih üçün yaradılacaq istənilən bir məhdudiyyət cəmiyyətin ehtiyac duyduğu işlərin görülməməsi deməkdir. Bəli, fəqih də eynən məsum imam kimi mütləq hüquq və səlahiyyətlərə malikdir. Göründüyü kimi, belə bir mütləqliyin də istibdadla heç bir rabitəsi yoxdur. Bu prinsip ağıl tərəfindən təsdiqlənir və istənilən bir hakimiyyətdə qəbul olunmuşdur.
Vilayəti-fəqihlə bağlı belə bir sual yaranır ki, vəliyyi-fəqihin hakimiyyət əhatəsi zərurət və çıxılmaz vəziyyət zamanı işləkdir, yoxsa istənilən bir vaxt? Bu nöqtəni işıqlandırmaq üçün Bir misal göstərək: Tutaq ki, yolların azlığı və ya darlığı səbəbindən şəhərdə tıxac yaranmışdır. Maşınlar və insanlar saatlarla yolda dayanır. Bir sözlə, küçələrin mövcud vəziyyəti cəmiyyətin ehtiyaclarına cavab vermir. Mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, bu problemi aradan qaldırmaq üçün bir neçə geniş yola ehtiyac var. Şəhərin havası o qədər çirklənmişdir ki, mütəxəssislər və səhiyyə işçiləri xalqa və hakimiyyətə bu barədə xəbərdarlıq edir. Onlar bu problemin aradan qaldırılması üçün yaşıl örtüyün artırılmasını, parklar salınmasını təklif edirlər. Bu kimi hallarda vəliyyi-fəqih öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək həmin yolların və parkların salınması üçün göstəriş verə bilər. Hətta nəzərdə tutulan yollar və parklar kiminsə şəxsi mülkünə düşərsə, onların qiymətini ödəməklə layihələr həyata keçirilər. Vəliyyi-fəqih öz göstərişləri ilə cəmiyyətin ehtiyaclarını təmin etmiş olur.
Başqa bir hal fərz edək. Şəhərin gözəlləşdirilməsi üçün yolları genişləndirmək və park salmaq lazımdır. Amma yol genişləndirilməsə də tıxac yoxdur, park salınmasa da hava safdır. Yolların genişləndirilməsi və park salınması üçün kimlərinsə şəxsi mülkü ilə bağlı göstəriş lazım gəldikdə vəliyyi-fəqih bu istiqamətdə hökm çıxara bilərmi? Əgər mülk sahibləri razı deyilsə bu iş görülə bilərmi?
Birinci fərziyyədə layihənin həyata keçirilməsi zəruri idi. İkinci fərziyyədə isə bu zərurət yoxdur. Fəqihin mütləq vilayəti təkcə zəruri hallar üçün nəzərdə tutulmayıb. Amma vilayəti-fəqih hökuməti düşüncəli və məntiqli addımlar atır. İstənilən bir halda, yəni zərurət olsa da, olmasa da vəliyyi-fəqih hökm vermək səlahiyyətinə malikdir. Şübhəsiz ki, bu qəbil baxışların diktaturaya heç bir aidiyyatı yoxdur.
Verdiyimiz şərhlərdən aydın olur ki, vilayəti-fəqih öz şəxsi zövqü əsasında hökm vermir. Hakimiyyət başında dayanmış fəqihin yalnız öz istəkləri əsasında göstəriş verməsi yanlış fikirdir. Vəliyyi-fəqih İslam hökmlərini yerinə yetirir. Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsini qanuni edən onun dini hökmləri icra etməsidir. Çıxarılan qərarların, vəzifəli ilə bağlı göstərişlərin, bütün fəaliyyətlərin qayəsi İslam hökmlərinin yerinə yetirilməsi və cəmiyyətin ehtiyaclarının təmin olunmasıdır. Bəli, vilayəti-fəqih Allahın razılığı əsasında fəaliyyət göstərir. Əgər fəqih bu çərçivədən çıxsa, təbii şəkildə öz səlahiyyətlərini itirir. Allahın razılığından uzaq fəaliyyət göstərən fəqihin qərarları öz qanuniliyini itirmişdir.
Belə bir qənaətə gəlirik ki, vilayəti-fəqih əslində qanunun vilayəti, qanunun hakimiyyətidir. Çünki fəqih yalnız İslam qanunları çərçivəsində hərəkət edir. Peyğəmbər (s) və imamlar da eyni şəkildə addım atmışdır. Demək, vilayəti-fəqih əvəzinə “qanun hökuməti” təbirini işlədə bilərik. Bir şərtlə ki, qanun dedikdə İslam qanunları nəzərdə tutulsun. Biz dördüncü fəsildə qeyd etdik ki, vəliyyi-fəqihin xüsusiyyətlərindən biri onun ədalətli olmasıdır. Ədalətli şəxs odur ki, öz fəaliyyətlərində, əmr və qadağalarında öz rəyinə yox, Allahın əmrinə əsaslansın. Fəqihin öz istəklərini xalqa zorla qəbul etdirməsi kökündən yanlış fikirdir. Ədalətli fəqih dini hökmlər əsasında, Allahın razılığına uyğun addım atır. Əlbəttə ki, İslam və ruhani sinfinin düşmənləri bu nəzəriyyəyə bir sıra iftiralar yaxmışlar. Məsələn, deyirlər ki, fəqihin mütləq vilayəti onun bütün səlahiyyətlərə malik olmasıdır. Guya fəqih hətta tövhid əqidəsini inkar edə bilər. Guya onun namazı ləğv etmək səlahiyyəti var. Əlbəttə ki, bütün bunlar vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinə münasibətdə iftira və böhtandır. Fəqih İslam qanunlarının keşiyində dayanan birinci şəxsdir. Necə ola bilər ki, İslam tövhidsiz, nübüvvətsiz, namaz və orucsuz olsun?! Bütün bunlar aradan götürüldükdən sonra fəqih nəyi qorumalıdır?!
Bu qəbil şübhə və dolaşıqlıqları yaradan səbəblərdən biri “mühüm, yoxsa daha mühüm” prinsipindən sui-istifadə edilməsidir. Fəqih mühüm bir işi daha mühüm bir işə qurban verə bilər. Məsələn, Həcc səfəri İslam cəmiyyətinə zərərli olduqda fəqih hökm verə bilər ki, həmin il Həcc ziyarəti dayandırılsın. Cəmiyyətdə bir qrup insan Həccə getməyə vəzifəli olduğu halda fəqihin hökmünü yerinə yetirmək zəruridir. Başqa bir misal. Düşmən sübh azanı vaxtı hücuma hazırlaşırsa, fəqih namazı təxirə salıb cəbhədəkiləri döyüş hazırlığında saxlaya bilər. Bu qəbil hallarda nəinki fəqih, hətta fəqih tərəfindən təyin olunmuş komandan göstəriş vermək səlahiyyətinə malikdir. Amma bütün bunlar Həcc, namaz və orucun dindən çıxarılması deyil. Fəqih deyə bilməz ki, Həcc və namaz birdəfəlik ləğv olunur. Bu qəbil göstərişlərin arxasında öncə qeyd etdiyimiz “mühüm, yoxsa daha mühüm” prinsipi dayanır. Bu prinsip bütün şiə fəqihləri tərəfindən qəbul edilir. Bu barədə fiqhi kitablarda məşhur bir misal var. Əgər bir körpənin qonşunun hovuzunda boğulduğunu görsəniz, qonşu evdə olmasa belə körpəni xilas etmək üçün həmin həyətə daxil ola bilərsiniz. Əslində fiqhi baxımdan qonşunun mülkünə icazəsiz daxil olmaq haramdır. Amma nəzərdə tutulan halda bu mülkə daxil olmaq zəruridir. Heç bir ağıllı insan körpənin göz qabağında həlakı ilə razılaşa bilməz. Hətta ev sahibi həyətə daxil olmaq icazəsi verməsə, onun sözünə etina edilməməli və körpə xilas olunmalıdır. Bu hadisə ilə bağlı iki məsələ var. Birinci məsələ budur ki, qonşunun mülkünə icazəsiz daxil olmaq haramdır. İkinci məsələ budur ki, müsəlmanın həyatını xilas etmək vacibdir. Təbii ki, insan hər iki məsələyə əməl edə bilməz. Bu kimi hallarda mühüm iş daha mühüm işdən seçilməlidir. Daha mühüm iş yerinə yetirilməli, mühüm iş tərk olunmalıdır. Fiqhdə bu mövzu “mühüm, yoxsa daha mühüm” prinsipi adlanır. Bu prinsipin əqli dəlilləri var. Bu prinsip Həcc və namaz mövzularında da tətbiq oluna bilər. Cəmiyyətin faydası üçün Həcc və namazı təxirə salmaq lazımdırsa, bu iş görülməlidir.
Verilən izahatlardan aydın oldu ki, fəqihin mütləq vilayətinin düzgün mənası nədir. Bu vilayət istibdad, diktatura ilə heç bir müştərək səciyyəyə malik deyil. Vilayəti-fəqihin istibdad olması böhtan və yalandır.
Müəllif: Ustad Misbah Yəzdi
