ABŞ-ın Cənubi Qafqazda hərəkətlənməsinin pərdəarxası – Təhlil

A BŞ- ın Cənubi Qafqaz regionunda son fəaliyyəti, o cümlədən Nümayəndələr Palatasının spikeri Nensi Pelosi kimi ölkənin yüksək vəzifəli şəxslərinin Ermənistana son səfəri Vaşinqtonun bu regiondakı strateji hədəfləri və İrəvanla Bakı arasındakı münaqişədəki rolu ilə bağlı spekulyasiyalara səbəb olub.

Qafqaz Həqiqətləri – ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü Ned Prays cümə günü bəyan edib ki, ABŞ Cənubi Qafqaz regionu üçün dinc gələcək yaratmaq üçün Ermənistan və Azərbaycan Respublikası ilə çoxlu qarşılıqlı anlaşmalara malikdir.

Bununla bağlı Prays iki ölkənin xarici işlər nazirləri ilə onların amerikalı həmkarı A ntoni Blinken arasında iki üçtərəfli görüşü və Blinkenin hər iki tərəflə davamlı telefon danışıqlarını qeyd edib.

Amerika rəsmisinin sözlərinə görə, üç xarici işlər naziri son görüşdə danışıqları sürətləndirmək və yaxın həftələrdə daha bir görüş təşkil etmək barədə razılığa gəliblər.

Fon

Bakı ilə İrəvan arasında baş verən hərbi münaqişə zamanı ABŞ-ın ciddi vasitəçilik rolu oynamaması və yalnız bu məsələdə mövqe tutmaq və şərh verməklə kifayətlənməsi kimi görüntü yaransa da, indi aydın olur ki, Rusiyanın Ukrayna müharibəsi ilə məşğul olması və Zəngəzur dəhlizinin yaradılması haqqında söz-söhbətdən faydalanaraq, sülh danışıqlarına müdaxilə edərək bu regiondakı geosiyasi maraqlarından istifadə etməyə çalışır.

Azərbaycan və Ermənistan dağılmış Sovet İttifaqından müstəqillik əldə etdikdən sonra Amerika bu iki ölkəni narahatlıq olmadan tanıdı. Digər tərəfdən, bir neçə ildən sonra 1994-cü ildə atəşkəs razılaşması ilə başa çatan birinci Qarabağ müharibəsi də Vaşinqton üçün problem yaradıcı bir məsələ deyildi. Təbii ki, 1992-ci ildə İrəvanla Bakı arasında münaqişənin həlli üçün yaradılmış Minsk qrupunda bir ölkə kimi təmsil olması istisna olmaqla.

O zaman belə görünürdü ki, Amerika nəinki Rusiyanın keçmiş Sovet İttifaqındakı rolundan narahat deyil, üstəlik, Moskvanın ABŞ-ın Rusiyanın Qərbə yaxınlığına uyğun gələn atlantizm siyasətini uğurla həyata keçirəcəyinə ümid edirdi. Bu səbəbdən də Vaşinqton bu münaqişədə minimal rol oynadı və təkcə Minsk qrupundakı rolundan razı idi.

Baxmayaraq ki, iki ölkə arasında atəşkəsdən sonrakı ilk illərdə güclü erməni lobbi qruplarına malik olan ABŞ Azərbaycan Respublikasını Cənubi Qafqaz ölkələrinə (Gürcüstan və Ermənistan) ayırdığı maliyyə yardımından məhrum etdi. Amma bundan sonra Amerika şirkətlərinin regionun ehtiyatlarından, o cümlədən Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarından mənimsənilməsi üçün son iki onillikdə həmişə sülhün bərqərar olmasına dəstək verib.

Lakin son vaxtlar Amerika rəsmilərinin mövqeləri Vaşinqtonun bu regiondakı siyasətində mümkün dəyişikliyə işarə edir. Ötən həftə ABŞ-ın Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatındakı nümayəndəsi Maykl Karpenter ümidvar olduğunu bildirib ki, delimitasiya tezliklə həyata keçirilsin, beləliklə regionda sülh və sabitlik bərpa olunsun və “biz Cənubi Qafqazın tarixində yeni səhifə aça bilək”.

Bu yaxınlarda Ermənistanda səfərdə olan ABŞ Dövlət Departamentinin Qafqaz danışıqları üzrə baş müşaviri Filip Riker hesab edir ki, ABŞ-ın davamlı sülhü dəstəkləmək öhdəliyi Ermənistanın və bütün Cənubi Qafqazın gələcəyini göstərir. O, hökumət üzvləri, o cümlədən baş nazir Nikol Paşinyan və Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan ilə konstruktiv görüşləri yüksək qiymətləndirməklə yanaşı, İrəvanda vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri və digər maraqlı tərəflərlə görüşü də vacib hesab edib.

Digər tərəfdən, Senatın Xarici Əlaqələr Komitəsinin sədri Robert Menendez və Merilend ştatının senatoru Kris Van Hollen ABŞ-ın Azərbaycanı hərbi cinayətlərə görə məsuliyyət daşımasının və ölkənin ermənilərə qarşı təcavüzünü açıq şəkildə pisləməsinin vacibliyini vurğulayıblar.

ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının spikeri Nensi Pelosinin İrəvana səfəri də Vaşinqtonun Cənubi Qafqaz regionu ilə bağlı planı və strateji hədəflərindən xəbər verir.

Mövzunun əhəmiyyəti

Amerikanın Cənubi Qafqazla bağlı siyasəti 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması və Xəzərin neft və qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatına başlanması ilə başladı və bu bölgəni enerji ilə zəngin region hesab etdi. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı qərbin enerji ehtiyaclarını şaxələndirmək üçün alternativ enerji mənbələrini təmin etməkdən ibarət idi.

Bu baxımdan Amerika Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinə dəstək verdi; hansı ki, bu plan siyasi motiv daşıyırdı. Çünki tranzit marşrutu Rusiyanın əsas hissəsindən keçsəydi, daha ucuz başa gələcəkdi. Vaşinqton həmçinin enerji mənbələrinin və marşrutlarının şaxələndirilməsi üçün Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin tikintisini və çox milyon dollarlıq Cənub Qaz Dəhlizi layihəsini dəstəkləyib.

Vaşinqtonun Cənubi Qafqaz regionunun enerji istehsalçısı kimi artan mövqeyini dəstəkləməsi Amerika şirkətlərinin bu regionda imkanlarla dolu biznes qurmaq üçün kommersiya maraqlarını təmin edib.

İqtisadi mülahizələrlə yanaşı, region həm də ABŞ üçün strateji cəhətdən cəlbedicidir. Bu region Asiya ilə Avropanın kəsişməsində, həmçinin İran, Rusiya və NATO üzvü kimi Türkiyə sərhədlərinə yaxın ərazidə yerləşir. Ona görə də zaman keçdikcə Cənubi Qafqaz regionu ABŞ-ın xarici siyasət gündəmində daha çox diqqəti cəlb etdi.

Vaşinqton bu strateji mövqeyindən İrana qarşı fəaliyyət göstərmək üçün istifadə edib. Məsələn, enerji transferi layihələrində Amerika boru kəmərlərinin İran ərazisindən keçməsinin qarşısını alıb. Qeyd olunan layihələrdə Tehranın iştirakı xərcləri azalda bilərdi.

Dəyərləndirmə

Son proseslərə və İranın Ermənistan üzərindən Avropaya tranzit yolunun qarşısını alan Naxçıvanla mərkəz arasında əlaqə yaratmaq üçün Azərbaycanın Zəng ə z u r dəhlizinin yaradılmasında israrına uyğun olaraq, Amerika rolunu artırmaqla bu böhranı alovlandıra bilər.

Digər tərəfdən, Rusiya Ukraynadakı müharibəyə fokuslandığı bir halda, Amerikanın mövcudluğu avropalıları enerji ilə təmin etmək istiqamətində ola bilər ; Moskva Qərbin sanksiyalarına cavab olaraq Avropaya enerji ixracını azaltdığı bir vaxtda.

Həmçinin, Ukraynadakı müharibənin səbəblərindən birinin Kiyevin NATO-ya üzvlüyü və bu ittifaqın şərqə doğru genişlənməsinin müzakirəsi olmasına baxmayaraq, ABŞ Gürcüstanı NATO-da mümkün variant kimi irəli sürdükdən sonra (bu hələ ki , reallaşmayıb) indi belə nəzərə gəlir ki, NATO-nun Cənubi Qafqaz regionunda yerləşdirilməsi məsələsini daha ciddi şəkildə izləyəcək.

Nəhayət, Vaşinqtonun son addımlarını İran və Rusiyanın fəaliyyətini nəzarətdə saxlamaq üçün Cənubi Qafqaz regionunda hərbi və kəşfiyyat bazalarının yaradılması istiqamətində dəyərləndirmək olar.