آذربایجاناخبارارمنستانایرانقره باغقفقاز جنوبیگرجستان

گستره زبان و ادب فارسی در قفقاز

منطقه ای که امروز قفقاز نامیده می شود در سده های پیشین برای مردم ایران و منطقه با این نام شناخته نمی شد، در عوض هر یک از مناطق آن به نام های محلی که بسیاری هنوز نیز تداوم دارند، شناخته می شدند.

به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، منطقه ای که امروز قفقاز نامیده می شود در سده های پیشین برای مردم ایران و منطقه با این نام شناخته نمی شد، در عوض هر یک از مناطق آن به نام های محلی که بسیاری هنوز نیز تداوم دارند، شناخته می شدند. در منطقه قفقاز به خاطر تنوع قومی، زبان های مختلفی وجود داشته و دارد. این موضوع موجب شده است که در برخی منابع تاریخی قسمت های کوهستانی منطقه جبل الالسن یا کوه زبان ها نامگذاری شده و اشاره شود که گاه در کوه های منطقه مردم دو روستای مجاور نیز با دو زبان مختلف صحبت کنند.

همبستگی و پیوندهای عمیق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم منطقه با ایران زمین موجب شده بود تا زبان فارسی به عنوان زبان اول علمی و ادبی منطقه حضوری هزاران ساله را در همه نقاط قفقاز تا داغستان تجربه کند. نگارنده معتقد است برای سده های متمادی نحوه حیات مردم قفقاز در همه حوزه ها هیچ تفاوت عمده ای با مردم دیگر نقاط ایران زمین به ویژه مردمان شمال غرب ایران (استان های آذربایجان و اردبیل) نداشته است. تنها برخی تفاوت های فرهنگی در ساکنان گرجستان و برخی نقاط ارمنستان امروزی مشهود بوده است. این نوشتار در صدد بررسی موارد مذکور نیست و تنها قصد دارد اشاره ای به گستره زبان و ادب فارسی به عنوان یکی از عوامل اصلی پیوند مردم منطقه قفقاز با دیگر نقاط ایران زمین داشته باشد.

شعر و شاعری یکی از ارزش های جوامع بشری است و سخن گفتن به نظم معمولا مرتبه والاتری از تسلط به زبانی را می طلبد که شاعر به آن شعر می گوید. از سوی دیگر شعرا، شعر را برای مردمانی در پیرامون خود می گویند و بدیهی است اگر حکام محلی و یا مردم کوی و برزن زبان شاعر را متوجه نشوند، چشمه های ذوق شاعر جوششی نخواهند داشت و شعری پدید نخواهد آمد. شعرای منطقه قفقاز نیز از این قواعد مستثنا نیستند.

شعرای فارسی گوی قفقاز از چند جهت دارای اهمیت هستند. در میان این شعرا چهره های شاخصی همچون نظامی گنجوی و خاقانی شروانی وجود دارند که هر یک خود قله ای در زبان و ادب فارسی محسوب می شوند. نظامی چهره اصلی در داستان سرایی به نظم فارسی است و خمسه او در سده های بعد الگوی شعرای بسیاری برای داستان سرایی به همان شیوه شده است و خاقانی نیز از بزرگترین قصیده سرایان به فارسی است. او را به خاطر قصایدی که در مدح رسول مکرم اسلام (ص) دارد، حسان العجم لقب داده اند. خاقانی علاوه بر شعر در نثر فارسی هم مرتبه ای والا دارد. مجموعه منشآت خاقانی که توسط محمد روشن تصحیح و منتشر شده است نشان از تبحر وی در نثر پخته و ادیبانه فارسی دارد. در کنار این بزرگان افراد کمتر شناخته شده ی بسیاری وجود داشته است که همگی در منطقه قفقاز به زبان فارسی شعر گفته اند. شمار این افراد که در میان آنها کسانی همچون ابوالعلاء گنجوی، مهستی گنجوی و مجیرالدین بیلقانی هم دیده می شوند به حدود ۲۳۰ نفر می رسد. برای آشنایی با شعرای فارسی گوی قفقاز دو کتاب ارزنده سرایندگان شعر پارسی در قفقاز در قفقاز اثر عزیز دولت آبادی و همچنین دانشنامه ادب فارسی؛ادب فارسی در قفقاز به ویراستاری حسن انوشه وجود دارند که علاقمندان برای کسب اطلاعات بیشتر می توانند به آنها مراجعه کنند. اطلاعات نمودارهای این نوشتار از این دو کتاب و به ویژه دانشنامه ادب فارسی در قفقاز برگرفته شده اند. دو نموداری که در اینجا ارائه شده اند تداوم زمانی و گستره جغرافیایی فارسی سرایی در منطقه قفقاز را به خوبی نشان می دهند.

همان طور که در نمودار فوق ملاحظه می شود، شعرای فارسی گوی قفقاز در همه سده هایی که شعر فارسی در اقصا نقاط ایران زمین از شمال و جنوب گرفته تا شرق و غرب سرایندگانی داشته، در قفقاز نیز این بیرق را برافراشته نگه داشته اند. این تداوم زمانی تنها با جدایی قفقاز از ایران و سیاست های روسی سازی منطقه است که کم رنگ تر شده است. هر چند بررسی های میدانی نگارنده نشان می دهد که تا دهه ها بعد نیز همچنان زبان فارسی در کتیبه ها و نوشتارهای مردم منطقه زبان اول است.فراوانی شعرا در قرن سیزدهم قمری که هم زمان با جدایی منطقه از مام ایران است را شاید بتوان در کنار گسترش امکانات خط و کتابت ناشی از موضوع مهم فراق دانست.

نمودار فوق نیز نشان دهنده گستره جغرافیایی و پراکندگی شعرای فارسی سرای در همه نقاط قفقاز از نقاط شمالی تا جنوب است. برخی از این شهرها و مناطق همانند دربند و داغستان امروزه در فدراسیون روسیه و بقیه نیز در جمهوری های منطقه قفقاز جنوبی قرار دارند.

نویسنده: دکتر حسین زرینی، مدرس دانشگاه و عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایراس

نوشته های مشابه

دکمه بازگشت به بالا