چرخش سیاسی-امنیتی جمهوری آذربایجان به سمت ایران و روسیه

به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز،  سفر آقای روحانی رئیس جمهور ایران به جمهوری آذربایجان با شروع سال ۱۳۹۷ و انعقاد قرارداد دوجانبه همکاری در حوزه های مختلف اقتصادی با این کشور همراه با گسترش روابط اقتصادی، سیاسی، نظامی جمهوری آذربایجان با روسیه، از نشانه­ های سنگینی و اهمیت جایگاه ایران و روسیه در جهت­ گیری سیاست خارجی این کشور در سال­ های اخیر بوده است. گسترش همکاری­ های جمهوری آذربایجان با کشورهای روسیه و ایران که در قطب ­بندی­ های سیاسی و امنیتی منطقه قفقاز جنوبی در مقابله با نفوذ غرب در سطح منطقه دارای منافع مشترک زیادی هستند، این سوال را ایجاد می­ کند چگونه مولفه­ های شکل­ دهنده به سیاست خارجی جمهوری آذربایجان، این کشور را در ارتباط با گسترش روابط خارجی به سمت محور ایران-روسیه به جای کشورهای غربی سوق می­ دهد؟

بررسی تاریخچه رویکرد سیاست خارجی آذربایجان نشان می­ دهد این کشور در دوره ­های ریاست جمهوری ایازمطلف جهت­ گیری به سمت روسیه، دوره ابوالفضل ایل چی­بیگ جهت­ گیری به سمت غرب و ترکیه، دوره حیدرعلی­ اف (۱۹۹۳-۲۰۰۳) اتخاذ رویکرد متوازن بین غرب، روسیه، ایران و ترکیه در حین حرکت تدریجی به سمت ساختارهای یورو-آتلانتیکی و عضویت در نهادهایی مانند شورای امنیت اروپا، سازمان امنیت و همکاری اروپا و همکاری با سازمان ناتو در قالب طرح مشارکت صلح و انفرادی را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داده بود. با روی کار آمدن الهام ­علی­ اف این رویکرد متوزان همکاری با ساختارهای یورو-آتلانتیکی با ملاحظات سیاسی و امنیتی روسیه همراه شده و به ­نوعی تداوم روند کلی حیدرعلی­ اف را در سرلوحه سیاست خارجی این کشور شاهد هستیم.

از سال ۲۰۱۰ به بعد، مجموعه ای از نشانه­ ها در حوزه ­های مختلف اقتصادی، سیاسی و امنیتی احتمال تغییر سیاست خارجی جمهوری آذربایجان و گرایش به روسیه و ایران را تقویت کرده است. برای نمونه در ارتباط با روسیه و جمهوری آذربایجان در حوزه اقتصادی میزان مراودات تجاری این دو کشور در سال­های اخیر افزایش یافته و از حدود ۲۰۰ میلیون دلار سال ۲۰۰۱ به بالای ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ رسیده است و در حوزه نظامی از سال ۲۰۱۱ به بعد تاکنون حدود ۴ میلیارد دلار موافقتنامه ­های همکاری نظامی بین دو کشور منعقد شده است. حل نشدن مسئله قره ­باغ نیز به­ عنوان دال مرکزی شکل­ دهنده و قوام­ بخش سیاست خارجی جمهوری آذربایجان و تعیین­ کننده کنشگری این کشور در حوزه ­های روابط دوجانبه، چند جانبه و سازمان­ های منطقه­ ای و بین­ المللی در تقویت جایگاه روسیه و ایران در سیاست خارجی جمهوری آذربایجان نقش مهمی ایفا کرده است. ناامیدی جمهوری آذربایجان از نقش موثر اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا در حل مناقشه قره ­باغ و موضع مبهم آنها در این ارتباط در تقویت احتمال این چرخش جهت­ گیری سیاست خارجی این کشور نقش مهمی را ایفا می­ کند. برای مثال عدم موضع صریح و آشکار اتحادیه اروپا در رسمیت شناختن تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان بارها انتقادات مقام­ های این کشور ار در پی داشته است. موضع مبهم غرب در جنگ چهارروزه قره ­باغ نیز در سال ۲۰۱۶ در کنار نارضایتی جمهوری آذربایجان از مواضع نهادهای حقوق بشری کشورهای اروپایی و آمریکا که به­طور مداوم نظام سیاسی اقتدارگرایی، وضعیت نامطلوب حقوق بشر و عدم آزادی­های سیاسی این کشور را مورد انتقاد قرار می­ دهند، دیگر عاملی است که به مجموعه این عوامل باید افزوده شود. در نهایت، کاهش قیمت انرژی در بازارهای جهانی به­ عنوان حلقه اتصال جمهوری آذربایجان با غرب نیز در ارتباط با این احتمال باید مورد بررسی قرار گیرد. نمودار زیر روند کاهش ارزش صادرات جمهوری آذربایجان را با توجه به کاهش قیمت جهانی انرژی نشان می­ دهد.

 میزان صادرات آذربایجان (میلیارد دلار)

مأخذ: Trade map

همان­طور که در نمودار نشان داده شده است، میزان صادرات جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۱۱ به بعد، به دلیل کاهش قیمت انرژی در بازارهای جهانی و وابستگی زیاد این کشور به ارز خارجی دریافتی از فروش آن، حالت نزولی به خود گرفته است. با توجه به اینکه حدود ۹۲ درصد ارزش صادرات این کشور ناشی از صادرات سوخت­ های فسیلی (به طور عمده به کشورهای اروپایی) است با کاهش جهانی قیمت انرژی ارزش صادرات این کشور از ۲۶/۴ میلیارد دلار سال ۲۰۱۱ به ۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ کاهش یافته است. در کنار این موضوع، این کشور از سال ۲۰۱۶ سیاست متنوع ­سازی سیاست­ های اقتصادی را در راستای متنوع­ سازی درآمد ارزی اتخاذ کرده است مجموعه این عوامل نقش انرژی را به عنوان عامل تقویت روابط جمهوری آذربایجان و غرب تضعیف می­ کند. در کنار هم قرار دادن مجموعه این عوامل اقتصادی، سیاسی و امنیتی، احتمال چرخش سیاست خارجی جمهوری آذربایجان از حالت رویکرد متوزان به اولویت­ دهی راهبردی به سمت روسیه و ایران در حوزه سیاست خارجی تقویت شده است، روندی که می­ تواند با عضویت ایران و جمهوری آذربایجان در سازمان اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز عضویت جمهوری آذربایجان در سازمان پیمان امنیت دسته­ جمعی عملیاتی شود.

نویسنده: دکتر قاسم اصولی، پژوهشگر مرکز تحقیقات تدبیر اقتصاد و کارشناس اوراسیا