آنچه باعث جلب توجه آمریکا به قفقاز جنوبی میشود قرار گرفتن این منطقه در محل تقاطع شرق وغرب، تمدن اسلام و مسیحیت و ھمچنین مزیت ھای استراتژیک آن است.
از چشم انداز مناقشات، قفقاز جنوبی منطقهای بیثبات محسوب میشود و در تمامی این بینظمیھا نقش طرف روس آشکاراست. مداخله نظامی روسیه در خاک گرجستان بارزترین شاھد این مدعا است. تحولاتی نظیر آنچه که درسال ۲۰۰۸ درگرجستان روی داد و یا تحولات شبه جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴ باعث شده است تا کارشناسان غربی بر این دیدگاه تاکید کنندکه استراتژیھا و برنامهھای نوینی برای مھار مجدد روسیه و جلوگیری از وقوع منازعات مشابه در منطقه اوراسیای مرکزی درقالب سیاستگذاریھای نوین امنیتی نیاز است.
این دیدگاه، مبتنی بر تثبیت مواضع و اثرگذاری ایالات متحده در این منطقه، به مثابه تضمینی برای تحقق نظم جھانی تک قطبیبوده و نیز سلب امکان تحقق سناریوی مشابھی برای روسیه را به ھمراه دارد.
منطقه قفقاز شامل قفقاز شمالی (واقع شده در خاک فدراسیون روسیه) و قفقاز جنوبی (شامل سهجمھوری آذربایجان،گرجستان و ارمنستان) از اھمیت فوق العاده ای بالایی در سیاست بین المللبرخوردار است. واقع شدن این منطقه در محدوده ای استراتژیک باعث شده است تا قدرت ھای منطقهای و فرامنطقه ای برای اعمال نفوذ در این حوزه ھمواره در حال رقابت باشند.
ھرچند روسیه به واسطه اشتراکات تاریخی -که این منطقه قبلا جزئی از اتحاد جماھیر شوروی بودهاست- اصلی ترین بازیگر منطقه قفقاز به شمار می آید اما نباید دیگر قدرت ھای منطقه ای و فرامنطقهای نظیر ایالات متحده، اتحادیه اروپا، چین، ترکیه و حتی اسرائیل را دست کم گرفت که در مقاطع مختلفدر تلاش برای افزایش نفوذ در این منطقه کوشیده اند. با این حال ھمچنان روسیه و آمریکا را باید عمدهترین بازیگران در قفقاز جنوبی دانست که به شدت برای تسلط بر جمھوری ھای سه گانه قفقاز با یکدیگردر رقابت ھستند. ھرچه آمریکا بتواند به قدرت و اعتبار خود در قفقاز بیفزاید، نفوذ روسیه رو به کاھشمی گذارد. در ھر حال شرایط ژئوپولیتیک در قفقاز جنوبی تغییرات چشمگیری در سال ھای اخیر داشتهاست و بر این اساس، دونالد ترامپ رئیس جمھوری تازه روی کار آمده ایالات متحده نیز نیاز به تنظیمپیش فرض ھا در پیشبرد منافع آمریکا در منطقه برای به حداکثر رساندن قابلیت ھای آن دارد.
“گام اول؛ سفر به گرجستان:”
گرجستان یکی از کشورھای شوروی سابق بیشترین جھت گیری و حرکت در مسیر ھمگرایی با غرب و حتی پیوستن به اتحادیهھایی مانند ناتو و اتحادیه اروپا را داشته است. به ھمین دلیل دولت ترامپ در صدد است تا در گام اول ترتیب دادن اقدامات برایبھبود روابط با کشورھای منطقه قفقاز معاون اول رئیس جمھوری را عازم تفلیس کند. بر اساس گزارش کاخ سفید، مایک پنسمعاون رئیس جمھور آمریکا، در اواخر ماه جولای به گرجستان سفر خواھد کرد و در جریان این سفر با گیورگی مارگولاشویلی
رئیس جمھوری و گیورگی کویریکاشویلی نخست وزیر دیدار خواھد کرد و در جریان آن از نیروھای ایالات متحده در گرجستان نیزدیدن خواھد کرد. گیورگی کویریکاشویلی نخست وزیر گرجستان در در گفت و گو با خبرنگاران در این رابطه اظھار داشت: “اینالبته نشانه ای روشن از حمایت ایالات متحده در برابر گرجستان است و وی خوشحال است که که دولت موفق به برقراریارتباط با دولت جدید ایالات متحده شده است. کویریکاشویلی گفت: “ما خوشحالیم که معاون رئیس جمھوری آمریکا، گرجستان
را ھمراه با استونی و مونته نگرو به عنوان یکی از مھمترین شرکای ایالات متحده انتخاب کرده است.
با فروپاشی شوروی و شکل گیری جمھوریھای جدید، راه نفوذ آمریکا که در پی دست اندازی در مناطق حساس و کلیدی جھاناست، ھموار شد و در نتیجه رقابت بین روسیه و آمریکا در این مناطق آغاز شد و زمینه تنش میان روسیه و برخی از جمھوریھافراھم آمد. جمھوری گرجستان به دلیل دارا بودن شرایط ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی حساس جایگاه ویژهای در سیاست خارجیروسیه و آمریکا پیدا کرد و به میدان رقابت این دو قدرت تبدیل شد. گرجستان سعی کرده از حضور آمریکا در منطقه به عنوان اھرمفشاری علیه روسیه استفاده کند و از ھمان زمان شروع مناقشات تجزیه طلبانه داخلی تلاش زیادی انجام داده تا به مردم خودبقبولاند که میتوانند به حضور غرب برای حل مناقشات اعتماد کنند، امری که دست کم تاکنون محقق نشده است. موضوع مھمو اساسی حال حاضر در گرجستان ادامه جدایی جمھوری ھای آبخازیا و اوستیای جنوبی از حاکمیت گرجستان خواھد بود کهحل و فصل این مساله تا حد زیادی بستگی به تعامل رھبران تفلیس با مسکو دارد.
“منافع آمریکا در قفقاز جنوبی:”
ایالات متحده دارای منافع پایدار در قفقاز جنوبی است. این منافع شامل حفظ ثبات منطقه، جلوگیری از درگیری ھای منطقه اینظیر تنش ھای بین ارمنستان و آذربایجان، مقابله با گسترش افراط گرایی اسلامی و پیشبرد تغییرات دموکراتیک و بھبودحکومتداری است.در حالی که منافع ایالات متحده در منطقه قفقاز ثابت است، تحولات اخیر- از جمله اختلال در نظم امنیت اروپاپس از جنگ سرد، تغییر بازارھای انرژی جھانی، عدم ثبات در منطقه جنوب، افزایش تنش و خشونت میان ارمنستان و آذربایجان و
چالش ھای داخلی اتحادیه اروپا زمینه ھا را به نحوی تغییر داده است که ایالات متحده نیز به دنبال اھداف ژئوپلیتیک خود درقفقاز جنوبی باشد.
در ۲۵ سال گذشته، دخالت ایالات متحده در قفقاز جنوبی به گونه ای بوده است که به کشورھای سه گانه منطقه کمک کند تا ازحاکمیت خود دفاع کنند و برخی پیشرفت ھای دموکراتیک را به ویژه در گرجستان انجام دھند. با این حال، تلاش ھای بلندپروازانهآمریکا برای تحقق وعده تغییرات کیفی عمیق با ناتوانی مواجه بوده است، زیرا سیاست گذاران چالش ھای سیاسی، اقتصادی وژئوپلیتیکی که کشورھای قفقاز جنوبی با آن رو به رو بوده اند را دست کم گرفتند. با این حال ایالات متحده باید درک کند که نمیتواند دو ویژگی برجسته از منظر ژئوپلیتیک منطقه را تغییر دھد: موقعیت غالب روسیه و مخالفت با دخالت ایالات متحده و رشد روبه فزونی چین در این منطقه که بر اساس پروژه «یک کمربند-یک جاده» سرمایه گذاری ھای بزرگی را در اوراسیا، از جمله قفقازجنوبی، پیش بینی می کند. بر اساس یک رویکرد واقع بینانه، به نظر می رسد رویکردھای ایالات متحده نسبت به منطقه براساس چندین اصل و اولویت کلیدی در منطقه به پیش رود.
اول: اولویت اصلی آمریکا در منطقه قفقاز جلوگیری از درگیری ھای طولانی مدت بین جمھوری ھای منطقه به ویژه قره باغکوھستانی، است. از سرگیری تنش ھا پیامدھای اقتصادی و سیاسی ویرانگری برای ھر سه کشور قفقاز جنوبی و حتی بهصورت گسترده تر متحدان کلیدی واشنگتن در منطقه خواھد داشت. طبیعی است که آمریکایی ھا این نکته را در نظر می گیرندکه با حفظ اصولی دست به اقداماتی نزنند که روسیه به عنوان قدرت اول منطقه مجبور شود ترتیبات موجود را به ھم زند، کاری
که این کشور در سال ۲۰۰۸ دانجام داد و بعد از جدی شدن عضویت گرجستان در ناتو، دو جمھوری آبخازیا و اوستیای جنوبی را بهخاک خود منضم کرد.
دوم: تردیدی نیست که واشنگتن احتمالا با احتیاط بیشتری به ارتقاء نوسازی سیاسی در جمھوری ھای قفقاز جنوبی ادامه میدھد. با توجه به فقر رو به رشد در منطقه و فضای محدود برای جامعه مدنی در برخی کشورھا، ترویج توسعه اقتصادی بایداولویت ھای کلیدی باشند. اما ضروری است که ایالات متحده توجه داشته باشد که ھر کشور قفقاز جنوبی دارای مسیریمتفاوت است. در نتیجه، بعید به نظر می رسد که رویکردھای وسیع منطقه ای برای دفاع از دموکراسی و ترویج حقوق بشر موثر
باشد. در عوض، رویکردھای متناسب با کشور چشم اندازھای بھتر برای موفقیت را ارائه می دھند.
سوم: احتمالا واشنگتن در مورد اھداف ژئوپلیتیک خود در منطقه واقع بین خواھد بود،چه این که روسیه از لحاظ نظامی حضور ونفوذ خود را بسط داده است و توانایی برای تحمیل ھژمونی خود را بر منطقه را دارد.
سرانجام، این فرض نیز قابل تصور است که ایالات متحده تعامل با اتحادیه اروپا برای پیشبرد منافع متقابل در این منطقه را ادامهدھد. اتحادیه اروپا می تواند در کمک به شکل دادن به آینده منطقه، با توجه به نزدیکی جغرافیایی بروکسل به منطقه و ھمچنینتجارت نزدیکی با جمھوری ھای سه گانه، مثمر ثمر باشد (۲٫(
“نتیجه:”
آنچه باعث جلب توجه آمریکا به قفقاز جنوبی میشود، قرار گرفتن این منطقه در محل تقاطع شرق و غرب، تمدن اسلام ومسیحیت و ھمچنین منابع استراتژیک آن میباشد. از لحاظ مناقشات، قفقاز جنوبی منطقهای بیثبات محسوب میشود و درتمامی این بینظمیھا نقش طرف روس آشکار است که مداخله نظامی روسیه در خاک گرجستان گواھی بر این مدعااست.تحولاتی نظیر گرجستان سال ۲۰۰۸ و شبه جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴ باعث شده است تا کارشناسان غربی بر این باورتاکید کنند که استراتژیھا و برنامهھای نوینی برای مھار مجدد روسیه و جلوگیری از وقوع منازعات مشابه در منطقه اوراسیایمرکزی در قالب سیاستگذاریھای نوین امنیتی نیاز است. برای آمریکا تثبیت مواضع و اثرگذاری در منطقه تضمینی برای تحققنظم جھانی تک قطبی خواھد بود و برای و روسیه ندادن امکان تحقق این سناریو. در عین حال باید این نکته را نیز متذکر شد کهحوادث منطقه به ندرت تاثیر مستقیمی بر امنیت و رفاه شھروندان ایالات متحده دارد، بنابراین، بعید است این منطقه در اولویتبرتر دولت ترامپ باشد.
نویسنده: احسان تقوایی نیا – پژوهشگر مطالعات اوراسیا
یادداشت ها:
۱- http://www.eurasiareview.com/01072017-us-vice-president-mike-pence-to-visit-georgia
۲- http://www.eurasianet.org/node/83981
