به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز به نقل از ایراس، از موضوعاتی که در تحلیل رویکرد سیاست خارجی ارمنستان و جمهوری آذربایجان کم تر به آن توجه شده است، روابط متفاوت این دو کشور رقیب در منطقه قفقاز جنوبی با دولت های هند و پاکستان است که می توان از آن تحت عنوان «امتداد موازنه استراتژیک دو کشور در شبه قاره» یاد نمود. دولت پاکستان به دلیل آنچه اشغال قره باغ به عنوان بخشی از اراضی جهان اسلام از سوی یک کشور غیر اسلامی می داند (مشابه کشمیر) ، تا کنون از شناسایی استقلال ارمنستان و برقراری روابط دیپلماتیک با این کشور خودداری نموده است و بدین ترتیب، روابط بسیار نزدیکی میان پاکستان با جمهوری آذربایجان به ویژه در حوزه صنایع دفاعی و موشکی شکل گرفته است. این شرایط، جمهوری ارمنستان و هند را به یکدیگر نزدیک ساخته است که روابط نزدیک و راهبردی فدراسیون روسیه با هر دو کشور نیز روند نزدیکی ایروان و دهلی نو را به ویژه در زمینه حوزه فناوری پیشرفته (های تک) و ماهواره های مخابراتی تسهیل نموده است. یادداشت تحلیلی پیش رو با بررسی روابط متفاوت ارمنستان و جمهوری آذربایجان با دولت های هند و پاکستان، درصدد است درک بهتری از امتداد موازنه استراتژیک این دو کشور منطقه قفقاز جنوبی در سطح شبه قاره حاصل شود.
امتداد موازنه استراتژیک جمهوری آذربایجان و ارمنستان در شبه قارهشکافها و اختلافات عمیق در منطقه قفقاز به ویژه بحران قره باغ موجب شده است دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان از همان ابتدای استقلال از طریق نزدیکی به روسیه و یا ترکیه، درصدد ایجاد موازنه استراتژیک در سطح منطقه برآیند. اما شعاع و دامنه این موازانه استراتژیک به تدریج گسترش یافت و کشورها و مناطق دیگری از جمله شبه قاره را نیز در برگرفت. بدین ترتیب که شرایط منطقه قفقاز و بحران قره باغ، جمهوری آذربایجان را به تدریج به پاکستان و ارمنستان را در نقطه مقابل به هند نزدیک ساخت. دولت پاکستان از جمله نخستین کشورهایی بود که استقلال جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت و همراه با دو کشور عربی و اسلامی یمن و عربستان سعودی، به دلیل آنچه اشغال منطقه قرهباغ عنوان بخشی از اراضی جهان اسلام از سوی یک کشور غیر اسلامی (مشابه کشمیر) می داند، تاکنون از شناسایی استقلال ارمنستان و برقراری روابط دیپلماتیک با این کشور خودداری نموده است. همین امر، ظرفیت مناسبی را در اختیار جمهوری آذربایجان قرار داده است تا از ظرفیت کشور مسلمان و مهمی چون پاکستان بتواند برای اجماع در سطح جهان اسلام و سازمان همکاریهای اسلامی برای اعمال فشار سیاسی به ارمنستان استفاده نماید؛ به ویژه آن که علما، احزاب و جریانهای اسلامی شیعی و سنی پاکستانی معمولاً با حساسیت و تعصب خاصی مسائل جهان اسلام را دنبال مینمایند. نکته بسیار مهم در این زمینه، کوشش مقامات جمهوری آذربایجان و پاکستان در ایجاد پیوند میان وضعیت دو منطقه مورد مناقشه کشمیر و قرهباغ است که از دیدگاه اسلام آباد و باکو به عنوان بخشی از اراضی جهان اسلام از سوی غیرمسلمانان اشغال شده است. همچنین، پاکستان از معدود کشورهایی است که فاجعه خوجالی را نیز به رسمیت شناخته است. بنابراین، نوع رویکرد پاکستان در قبال ارمنستان و منطقه مورد مناقشه قره باغ، از اهمیت بسیار بالایی برای جمهوری آذربایجان برای طرح هم زمان مساله قره باغ و کشمیر در مجامع منطقه و بین المللی به ویژه سازمان همکاری اسلامی برخورردار است. از این طریق، جمهوری آذربایجان این امکان و ظرفیت را پیدا می کند که در رابطه با بحران قره باغ، علاوه بر ترکیه (متحد قومی)، پاکستان، عربستان سعودی و یمن (متحدان دینی) را نیز با خود همراه نماید تا فشار بیشتری را متوجه ارمنستان و سایر کشورهای اسلامی سازد.
نکته مهم دیگر، مناسبات دفاعی- امنیتی جمهوری آذربایجان با پاکستان است که نقش مهمی در مناسبات باکو و اسلام آباد ایفا می کند. پاکستان با توجه به رقابت تسلیحاتی که با هند دارد، یکی از کشورهای توانمند جهان در عرصه نظامی به شمار میرود. با توجه به محدودیتهایی که نفوذ لابی ارمنی و قانون ٩٠٧ حمایت از آزادی (مصوب کنگره آمریکا در سال ١٩٩٢ میلادی) در رابطه با همکاریهای نظامی و دفاعی میان جمهوری آذربایجان با جهان غرب ایجاد نموده است، پاکستان از جمله کشورهایی است که میتواند به تقویت ساختارهای نظامی و دفاعی جمهوری آذربایجان کمک نماید. درآمدهای نفتی جمهوری آذربایجان و افزایش قابل توجه بودجه نظامی این کشور نیز این روند را بسیار تسهیل نموده است. دو کشور طی دو دهه گذشته در زمینه های تبادل اطلاعات و تجربیات نظامی، برگزاری رزمایشهای مشترک و مبارزه با تروریسم همکاریهای شایان توجهی داشته اند. اما بدون تردید، بخش مهم مناسبات دفاعی- امنیتی جمهوری آذربایجان با پاکستان را همکاری دو کشور در بخش نیروی هوایی و بخش موشکی تشکیل میدهد که با توجه به موقعیت جغرافیایی و ژئوپولیتیکی قرهباغ (قرار گرفتن جمهوری آذربایجان در دشت و جلگه و ارامنه در ارتفاعات کوهستانی) از اهمیت بسیار فراوان و راهبردی برای جمهوری آذربایجان برخوردار است. با توجه به تقویت قابل توجه سیستم موشکی جمهوری ارمنستان از سوی فدراسیون روسیه از جمله استقرار سیستم دفاعی اس- ٣٠٠ و موشکهای اسکندر، نقش مهم و تعیین کننده سیستم های موشکی و راکتی ارتش آذربایجان در جنگ چهار روزه آوریل ٢٠١۶ و نیاز شدید آذربایجان برای حفظ برتری نظامی در مقابل جمهوری ارمنستان، به نظر می رسد همکاری های باکو و اسلام آباد در زمینه سیستمهای موشکی و راکتی بیش از گذشته گسترش پیدا کند.
در مجموع دو عامل مناقشه قره باغ و کشمیر و نیز مناسبات دفاعی- امنیتی، از نقش محوری در روابط اسلام آباد و باکو برخوردار است که هر دو عامل در زمینه های سیاسی و دفاعی جمهوری آذربایجان در قبال جمهوری ارمنستان از اهمیت بالایی برخوردار است. اظهارات الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان در کنفرانس خبری مشترک با نواز شریف، نخست وزیر پاکستان در اسلام آباد (مهر ١٣٩۵) به روشنی گویای اهمیت این دو عامل در مناسبات دو کشور است:
«بخش عمده مذاکرات ما با نخست وزیر پاکستان در این سفر مربوط به همکاری های دو کشور در حوزه نظامی بود. در این سفر برنامه آتی تمرین های نظامی مشترک دو کشور را بررسی کردیم. با توجه به برخورداری پاکستان از صنایع دفاعی پیشرفته، ما چشم انداز همکاری در این حوزه را نیز بررسی کردیم. پاکستان کشوری دوست برای جمهوری آذربایجان است و دو کشور در سطوح بین المللی در بسیاری از مسائل از جمله مسئله کشمیر و قره باغ کوهستانی از یک دیگر حمایت می کنند. اجرا نشدن قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره مناقشه های کشمیر و قره باغ کوهستانی نیز نشانه استانداردهای دوگانه است. با وجود این که قطعنامه های مربوط به این مناقشه ها ده ها سال است که اجرا نمی شود، اما برخی قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد ظرف چند روز و حتی چند ساعت اجرا می شوند» (۱).
اما در نقطه مقابل روابط نزدیک جمهوری آذربایجان و پاکستان، مناسبات جمهوری ارمنستان و هند قرار دارد. هند از نخستین کشورهای جهان بود که در ٢۶ دسامبر ١٩٩١ میلادی، استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت و در سطح مناسبات دیپلماتیک نیز دو کشور، سطح نسبتاً بالایی را تجربه کردند. چنانچه لئون تر-پتروسیان (نخستین رئیس جمهور ارمنستان) در سال ۱۹۹۵ میلادی از هند دیدن نموده و پیمان دوستی و همکاری (Treaty of Friendship and Co-operation) را با این کشور امضا کرد. روبرت کوچاریان (دومین رئیس جمهور ارمنستان) نیز در سال ٢٠٠٣ به هند سفر نمود که در جریان این سفر، پنج میلیون دلار کمک مالی از سوی هند به ارمنستان اعطا شد و نخستین مرکز «مرکز مطالعات قفقاز» نیز در هند افتتاح شد. به موارد یادشده باید دیدار وارطان اوسکانیان وزیر خارجه وقت ارمنستان از هند (سال ٢٠٠٠ میلادی)، سفر دیگویجی سینگ، وزیر امور خارجه وقت هند از ارمنستان (ژوئیه ۲۰۰۳ میلادی)، دیدار بایرون سینگ شخاوات، معاون رئیس جمهور هند از ایروان (اکتبر ٢٠٠۵)، دیدار اداوارد نعلبندیان، وزیر خارجه وقت ارمنستان (نوامبر ٢٠١٠) و هویک آبراهامیان، رئیس وقت مجلس ملی ارمنستان از هند از دهلی نو (دسامبر ٢٠١٣ میلادی) اشاره نمود که به روشنی گویای سطح بالا و نزدیک مناسبات دیپلماتیک دو کشسور ارمنستان و هند است.
آخرین دیدار مهم دیپلماتیک میان دو کشور را باید دیدار رسمی حمید انصاری، معاون رئیس جمهور هند از ارمنستان در ٢۴ آوریل ٢٠١٧ میلادی دانست که با هدف شرکت در مراسم صد و دومین سالگرد یادبود قتل و عام ارامنه و دیدار با مقامات ارشد ارمنستان به ویژه سرژ سارگسیان صورت گرفت. حضور معاون رئیس جمهور هند در مراسم رسمی یادبود قتل عام ارامنه در مجموعه زیزِرْناکابرْت (۲) (یادمان قتل عام ارامنه) در روز ٢۴ آوریل از این جهت حائز اهمیت بود که هند هنوز قتل عام ارامنه در سال ١٩١۵ میلادی را به عنوان نسل کشی (ژنوساید) به رسمیت نشناخته است که دلیل آن نیز به ملاحظات سیاسی و اقتصادی این کشور با ترکیه برمی گردد. با این وجود، از دیدگاه بسیاری از مقامات و کارشناسان ارمنی، شرکت این مقام بلندپایه هندی در مراسم یادبود قتل عام ارامنه، گامی رو به جلو و حائز اهمیت از سوی یکی از قدرت های بزرگ اقتصادی و سیاسی جهان به شمار می رود.
در تحلیل مناسبات نزدیک هند و ارمنستان باید به عوامل دیگری نیز مانند نقش اقلیت ارمنی ساکن هند، برداشت مشترک دو کشور نسبت به وضعیت حقوقی و سیاسی دو منطقه کشمیر و قره باغ، همکاری های نظامی و تسلیحاتی و به ویژه همکاری رو به گسترش دو کشور در حوزه فناوری های پیشرفته (های تک) توجه نمود. موافقت هند با ساخت یک ماهواره سنجش از دور (ماهواره مشاهده زمین/ Earth observation satellite) برای ارمنستان از جمله توافقات بسیار مهم و راهبردی است که علاوه بر قابلیت های فضایی و زمینی (گردآوری، مدیریت و تفسیر داده ها) در حوزه های مختلف مخابراتی، در حوزه مسائل نظامی و اطلاعاتی نیز برای جمهوری ارمنستان در رابطه با حفظ برتری اطلاعاتی در قبال منطقه مورد مناقشه قره باغ با جمهوری آذربایجان بسیار حائز اهمیت است. در هفته اخیر (اول خرداد ١٣٩۶) نیز هیئتی نظامی از ارمنستان به سرپرستی ویگن سارگسیان (وزیر دفاع) از هند دیدار نمود و از پایگاه ها و کارخانه های نظامی این کشور بازدید کردند که به روشنی گویای افزایش نقش تعاملات نظامی و دفاعی میان هند و ارمنستان است.
در مجموع، مروری بر تحولات ٢۵ سال گذشته نشان می دهد دامنه رقابت ها و موازنه سازی جمهوری اذربایجان و ارمنستان، محدود به محور ارمنستان- روسیه در مقابل جمهوری آذربایجان- ترکیه نیست و دامنه و شعاع آن هزارران کیلومتر دورتر ار منطقه قفقاز یعنی شبه قاره را نیز در بر می گیرد. شواهد گویای آن است که در روند مناسبات نزدیک جمهوری آذربایجان با پاکستان و ارمنستان با هند، دو عامل بحران قره باغ (به دلیل برخی شباهت های سیاسی و حقوقی با منطقه مورد مناقشه کشمیر) و همکاری های دفاعی و نظامی از جایگاه و نقش بسیار مهمی برخوردار است. به نظر می رسد با توجه به تشدید فضای تقابلی در منطقه قره باغ که در جریان جنگ چهار روزه آوریل ٢٠١۶ میلادی به اوج خود رسید، ایروان و باکو با جدیت بیشتری به استفاده از ظرفیت های سیاسی، اقتصادی و نظامی هند و پاکستان توجه نشان دهند. دیدار رسمی حمید انصاری، معاون رئیس جمهور هند از ارمنستان در ٢۴ آوریل ٢٠١٧ میلادی، سفر ویگن سارگسیان، وزیر دفاع ارمنستان به هند در ٢٨ می ٢٠١٧ میلادی به موازات دیدار الهام علی اف از پاکستان (اکتبر ٢٠١۶ میلادی) به روشنی گویای افزایش سطح تماس های طرف های ارمنی و آذری با شرکای هندی و پاکستانی و امتداد موازنه استراتژیک دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان در شبه قاره در سال های اخیر است.
نویسنده: ولی کوزه گر کالجی – پژوهشگر ارشد مرکز تحقیقات استراتژیک و عضوی شورای علمی موسسه ایراس
