به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و زایش کشورهایی جدید از دل آن، ایران با کشورهای جدید و نوظهوری در مرزهای خود همسایه شد. جمهوری آذربایجان نیز یکی از کشورهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی است که در میان سیاست های ایران در منطقه قفقاز جنوبی حائز نقش مرکزی و تعیین کننده است. به رغم اینکه دو کشور ایران و آذربایجان دارای اشتراکات تاریخی، فرهنگی و مذهبی هستند ولی توسعه روابط دو کشور تحت الشعاع برخی متغیرهای واگرا همچون روابط ایران و ارمنستان، روابط آذربایجان با آمریکا و اسرائیل، عدم تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، ترس دولت آذربایجان از اسلام شیعی و نفوذ اندیشه های انقلابی از ایران به آذربایجان، تبلیغات رسانه ها و مطبوعات آذربایجان بر علیه ایران، تبلیغات پان ترکیستی آذربایجان با شعار وحدت آذری های جهان، فعالیت شبکه سحر و صدای آذری در تهران و تبریز و اظهارات برخی از روحانیون مذهبی در ایران بر علیه دولت باکو قرار گرفت. بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم دستگاه دیپلماسی کشور تعامل و همکاری با کشورهای منطقه بویژه آذربایجان را در اولویت سیاست خارجی خویش قرار داد. در آن مقطع تاریخی دیدگاه مسئولان جدید دستگاه سیاست خارجی ایران این بود که سیاست خارجی دولت قبل در قبال همسایگان “سیاست خارجی تهاجمی” بوده و باید راه تعامل با همسایگان را در پیش گرفت. بنابراین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باید “تعاملی” باشد تا بتوان منافع ملی کشور را تامین نمود. عوامل تنش زا تا زمان روی کار آمدن دولت یازدهم بر روابط دوجانبه ایران و آذربایجان سایه افکنده بود، به طوری که روابط دو کشور به صورت سینوسی دنبال
می شد.
علیرغم رویکرد اعتمادساز ایران، گسترش و تعمیق روابط دوجانبه ایران و آذربایجان در دولت یازدهم تحت تاثیر برخی متغیرها همچون کاهش قیمت جهانی نفت و تلاش ایران و آذربایجان برای توسعه بخش غیر نفتی و گسترش تروریسم در منطقه می باشد.
ایران و آذربایجان از صادر کنندگان نفت خام هستند و بودجه دو کشور بر اساس قیمت نفت و میزان فروش آن بسته می شود. با کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی که با هدایت عربستان سعودی صورت گرفت، اقتصاد ایران و آذربایجان تحت الشعاع قرار گرفت و دولتهای ایران و آذربایجان اکنون به این نتیجه رسیده اند که باید به اقتصاد غیر نفتی هم نظری جدی داشته باشند. تلاش برای افزایش صادرات غیر نفتی و جذب سرمایه گذاری های خارجی در این راستا ارزیابی می شود. ایران احداث پروژه های خودروسازی و داروسازی را در آذربایجان در دستور کار خویش قرار داده است و تلاش می شود تا پای سرمایه گذاران آذری به ایران نیز باز شود. اما ایران و آذربایجان اکنون به درک مشترکی در مورد پروژه کریدور شمال-جنوب رسیده اند. حمل و نقل کالا از طریق این کریدور مطمئنا منافع سرشاری را نصیب ایران و آذربایجان خواهد کرد. ایران از طریق مسیر ریلی می تواند کالاهای خود را به روسیه و اروپا انتقال دهد.
اما دومین هدف مشترک ایران و آذربایجان برای توسعه روابط به گسترش تروریسم در منطقه باز می گردد که با شروع بحران سوریه تهدیدات تروریستی امنیت ملی ایران و آذربایجان را دچار چالش ساخته است، به ویژه اینکه با بازگشت تدریجی اتباع آذری عضو گروههای تروریستی به آذربایجان این تهدیدات تشدید هم خواهد شد.
در مورخه 2 اردیبهشت ماه سال 1395 محمود واعظی وزیر ارتباطات و فن آوری اطلاعات و رئیس ایرانی کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و آذربایجان به باکو سفر کرد. در این سفر چهار سند همکاری، تفاهمنامه تاسیس واحد تولیدی مشترک داروسازی در آذربایجان میان شرکت های سرمایه گذاری و آذرسون باکو و شرکت داروپخش کشورمان به امضا رسید. بر اساس این تفاهمنامه قرار است، در این واحد تولیدی مشترک که از سوی سه شرکت مذکور تامین مالی می شود، 52 قلم دارو تولید شود. همچنین تفاهمنامه راه اندازی این واحد تولیدی در پارک صنعتی شهر سومقایت واقع در 30 کیلومتری باکو میان مسولان این پارک صنعتی و شرکت داروپخش ایران امضاء شد. بر اساس تفاهمنامه دیگر امضاء شده میان شرکت های ایران خودرو و آذیوروکار آذربایجان قرار است دو شرکت بطور مشترک خودروهای سواری و لوازم یدکی آن را در واحد صنعتی نفتچالای آذربایجان تولید کنند. تفاهنامه همکاری میان شرکت های سرمایه گذاری و آذیوروکار جمهوری آذربایجان شامل فعالیت این شرکت ها در واحد صنعتی نفتچالا است.
در ادامه روند دیدارهای الهام علی یف و حسن روحانی، در سال 1395 روسای جمهور آذربایجان و ایران دوبار با همدیگر در باکو و تهران دیدار نمودند. دکتر روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران بنا به دعوت همتای آذری خویش برای شرکت در نشست روسای جمهور آذربایجان، روسیه و ایران جهت تبادل نظر در مورد مبارزه مشترک با تروریسم در مورخه 17 مرداد ماه به باکو سفر کرد. روسای جمهور ایران و آذربایجان به صورت جداگانه دیدار کردند که در جریان این دیدار شش سند همکاری شامل یادداشت تفاهم همکاری در زمینه استاندارد، یادداشت تفاهم همکاری میان بانک‌های مرکزی ایران و آذربایجان، سند برنامه اجرایی همکاری‌ها در زمینه گردشگری میان دو کشور، پروتکل تمایل میان دولت ایران و آذربایجان در زمینه تحقق کریدور حمل و نقل شمال– جنوب، همکاریهای امنیت الکترونیک و موافقت‌نامه همکاری در زمینه حفظ نباتات و قرنطینه گیاهی به امضاء طرفین رسید.
در مورخه27 دی ماه سال گذشته علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به همراه هیئت پارلمانی ایران جهت شرکت در مراسم آغاز عملیات کارخانه داروسازی با همکاری کشورمان در آذربایجان به باکو سفر کرد.
در مورخه 6 اسفندماه سال 1395 شاهین مصطفی یف، وزیر صنعت و اقتصاد آذربایجان و رئیس آذری کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و آذربایجان به اردبیل و ارومیه سفر کرد. امضای تفاهم نامه های همکاری بین اتاق بازرگانی ارومیه و کنفدراسیون صاحبکاران آذربایجان و رئیس انجمن صادرکنندگان آذربایجان، امضای دو سند همکاری اقتصادی بین آذربایجان غربی و آذربایجان. تدوین 10 سند همکاری در اجلاس کمیسیون مشترک همکاریهای اقتصادی ایران و آذربایجان در باکو، اردبیل و ارومیه جهت امضای روسای جمهور دو کشور از دستاوردهای این سفر بود.
الهام علی یف، رئیس جمهوری آذربایجان با دعوت تهران جهت دیدار و مذاکره با مقامات ایران در مورخه 15 اسفند ماه سال گذشته به ایران سفر نمود. در این سفر دو یادداشت تفاهم همکاری در زمینه مبارزه با پول شویی و راه آهن به امضاء دولت های ایران و آذربایجان رسید. وی همچنین در این سفر با رهبر معظم انقلاب اسلامی دیدار نمود. در طی سفر رئیس جمهور آذربایجان به ایران علاوه بر مذاکرات طرفین در مورد کارخانه های در دست احداث ایران در آذربایجان شامل داروسازی و خودروسازی و نیز دالان ریلی شمال-جنوب، روسای جمهور دو کشور از طریق ویدئو کنفرانس راه آهن آستارا-آستارا را افتتاح کردند.
ارزیابی روابط ایران و آذربایجان در سال 1395
روسای جمهور ایران و آذربایجان بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم شش بار با همدیگر دیدار داشته اند که در نوع خود بی سابقه است. از مجموع شش دیدار روسای جمهور دو کشور دو دیدار در سال 1395 به وقوع پیوسته است که این امر نشان می دهد که روابط دو جانبه ایران و آذربایجان از بعد سیاسی مثبت بوده است و اعتماد متقابل رهبران تهران و باکو باعث توسعه روابط ایران و آذربایجان در حوزه اقتصادی نیز شده است. اگر سابقا موافقت نامه های اقتصادی بین دو کشور تحت الشعاع مسائل سیاسی قرار می گرفت ولی دولتهای ایران و آذربایجان این بار تلاش کردند بدون دخالت دادن مسائل سیاسی پروژه های اقتصادی را به سرانجام برسانند. پروژه احداث کارخانجات داورسازی و خودرو سازی توسط ایران در آذربایجان در حال اجراست و خط ریلی آستارا-آستارا در راستای تکمیل کریدور شمال-جنوب به بهره برداری رسید. اما بررسی نتایج توسعه همکاریهای اقتصادی نشان دهنده افزایش حجم مبادلات تجاری دو کشور است. حجم مبادلات تجاری ایران و آذربایجان در سال 2015 میلادی برابر با 86.47 میلیون دلار بود که میزان واردات آذربایجان از ایران برابر با 64.41 میلیون دلار و صادرات آذربایجان به ایران نیز برابر با 22.07 میلیون دلار بوده است. اما در سال 2016 میلادی حجم مبادلات تجاری ایران و آذربایجان برابر با 137.65 میلیون دلار است که میزان واردات آذربایجان از ایران برابر با 102.74 میلیون دلار و صادرات آذربایجان به ایران نیز برابر با 34.91 میلیون دلار می باشد. در سال 2016 میلادی در مقایسه با سال قبل از آن حجم مبادلات تجاری دو کشور 59.19 درصد ، میزان واردات آذری ها از ایران 59.52 درصد و میزان صادرات آذری ها به ایران نیز 58.22 درصد افزایش یافته است.
نهایتا اینکه، همان طور که رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با الهام علی یف فرمودند، حجم مبادلات تجاری بین دو کشور در حد پائینی قرار دارد. مطمئنا برای افزایش حجم مبادلات تجاری دو کشور باید بخش های خصوصی دو کشور فعال شوند. آذربایجان مایل است تا ایران در میدان دوم گازی شاهدنیز آذربایجان سرمایه گذاری کند و این مساله می تواند منافع اقتصادی برای ایران به دنبال داشته باشد. در مقابل جذب سرمایه گذار از آذربایجان نیز باید مدنظر قرار گیرد. با مذاکرات می توان شرکت دولتی نفت و گاز آذربایجان سوکار را برای سرمایه گذاری در پروژه های نفت و گاز ایران ترغیب و تشویق نمود. یکی از سیاست های اقتصادی دولت باکو پرداختن به جذب توریست است. آمارهای دولت آذربایجان در سال 2016 میلادی از افزایش سفر اتباع خارجی به ویژه اتباع ایرانی به آذربایجان خبر می دهند. با توجه به بهبود روابط دو کشور شرکت های ایرانی با همکاری شرکت های آذری بایستی زمینه جذب گردش گر از آذربایجان به ایران را فراهم سازند، گردش گرانی که مقصد
گردش گری آنها ترکیه و روسیه است. متاسفانه در سالهای گذشته بحث گردش گری سلامت در ایران جدی گرفته نشده است و علت را باید در نبود متولی خاص در این زمینه جستجو نمود. از سوی دیگر به دلیل مشکلات سیاسی بین ایران و آذربایجان، دولتمردان باکو رغبتی برای سفر اتباع آذری به ایران نشان نمی دادند ولی اکنون این فرصت برای ما فراهم شده است با سیاست گذاری مناسب از بابت گردش گر سلامت به نحو احسن استفاده نمائیم. به دلیل گران بودن محصولات غذایی در آذربایجان بیشتر اهالی مناطق مرزی آذربایجان برای خرید به ایران مسافرت کرده و بر می گردنند و تقویت بازارچه های مرزی، نظارت بر نحوه فعالیت این بازارچه ها و رفتار فروشندگان ایرانی ضروری است چرا که گاها گزارشاتی از درگیری بین اتباع آذری و فروشندگان ایرانی منتشر می شود. یکی از زمینه های همکاری بین ایران و آذربایجان می تواند در تبادل استاد و دانشجو باشد. به دلیل ضعیف بودن سطح آموزش در دانشگاههای آذربایجان می توان نسبت به جذب و آموزش دانشجو از آذربایجان اقدام نمود. حتی می توان برای اساتید دانشگاههای آذربایجان دوره های ارتقاء آموزشی گذاشت. مطمئنا حضور دانشجویان و اساتید آذری در نوع نگاه آذری ها به ایران تاثیر مثبت خواهد گذاشت. محصول استراتژیک جمهوری آذربایجان پنبه است و صادر کنندگان میوه و تره بار ایرانی به ویژه در مناطق شمال و شمال غرب کشورمان می توانند در زمینه افزایش صادرات میوه و تره بار به آذربایجان نقش موثری ایفا کنند و از سوی دیگر با واردات پنبه از آذربایجان می توان باعث رونق کارخانجات ریسندگی و بافندگی در ایران به ویژه در منطقه آزاد ارس شده و نسبت به صادرات تولیدات آنها اقدام نمود. خلاصه اینکه فرصت های همکاری بین ایران و آذربایجان در تمامی حوزه ها از کشاورزی گرفته تا فن آوری اطلاعات وجود دارد به شرط آن که دولت و بخش های خصوصی در ایران در این زمینه
برنامه ریزی مناسبی انجام دهند.
با توجه به روند مثبت همکاریهای دو جانبه ایران و آذربایجان در سال 1395، نگارنده چشم انداز همکاری های دو کشور در سال 1396 را رو به جلو ارزیابی می کند. از سوی دیگر سال جدید در کشورمان سال اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال نام گذاری شده است که باید افزایش همکاری های اقتصادی با همسایگان به ویژه آذربایجان از این منظر مورد بررسی بیشتر قرار گیرد.
علی حیدری منور-دانشجوی دکتری علوم سیاسی
