معرفی کتاب اسلام در روسیه؛ پیشینه، چشم اندازها و نگرانی ها

نگرانی چچنی ها از هویت خود در مقابل جریان سلفی “وهابیت”، موجب شد روسیه از این وضعیت نهایت استفاده را برده و با جذب احمد قدیروف؛ مفتی چچن وی، را به عنوان رئیس حکومت طرفدار روسیه در چچن تعیین کند.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، بعد از ارائه ی کتاب هایی در رابطه با اسلام سیاسی و سنتی در اروپا، اسپانیا، جنوب افریقا، اندونزی، مالزی ودیگر مناطق، مرکز مطالعات “مسبار” برآن شد تا در هشتاد وچهارمین شماره از سلسله کتاب های منتشره توسط این مرکز، به بررسی اسلام در مناطق مهم وجدید دیگری مانند “روسیه” بپردازد.
از این رهگذر، این مرکز کتاب ” الإسلام فی روسیا: التاریخ والآفاق والقلق” (اسلام در روسیه: پیشینه، چشم اندازها و نگرانی ها) را روانه ی بازار کرده است.
این کتاب که در حقیقت از شش مقاله تشکیل شده وبا مشارکت پژوهشگران متخصص به رشته ی تالیف در آمده است، تلاشی است برای رمز گشایی از برخی مشخصه های اسلام روسی، ونیز کوششی است که زمینه ی ابتدایی نیازهای پژوهشگر در زمینه ی اسلام فراسوی مرزها و قاره ها، بویژه تاریخ اسلام ومسائل آن در روسیه، را فراهم خواهد نمود.
تجربه های تاریخی بی مانند؛ از قبیل اسلام تاتاری، موضع گیری های بی نظیر مسلمانان مانند: نگرش آنها در رابطه با انقلاب های بزرگ کارگری، انقلاب بلشویکی وابعاد ملی گرایانه، که به خوبی همگونی تاریخی بین بخش های دینی، قومیتی و هویت ملی مسلمانان روسیه از یک سو، واستقبال روسیه (پیش از انقلاب بلشویکی) از اسلام صوفی از دیگر سو را، به منصه ی ظهور می گذارد، از بخش هایی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است.
دگرگونی های بزرگی که روسیه و شمال قفقاز شاهد آن بوده است، رصد گرایش های مختلف اسلامی ورایج بین اسلام مردمی واسلام رسمی، ودیگر گرایش هایی که پژوهشگران در این کتاب به تشریح آن پرداخته اند، از دیگر موضوعات مورد مطالعه این کتاب است.
در ابتدای کتاب خالد ممدوح العزی؛ پژوهشگر لبنانی امور روسیه وکشورهای مشترک المنافع، مقاله ی خود را با عنوان ” الإسلام السیاسی وفق السیاسه الروسیه” اسلام سیاسی مطابق سیاست روسیه” ارائه می دهد. وی در این مقاله مطالعه ای تحلیلی وهمه جانبه با مقدمه ی کاملا تاریخی، اینگونه بتوضیح می دهد که: شکل گیری هویت مسلمانان روسیه با آشتی ومصالحه با روسیه صورت گرفته است.
وی با اشاره به مشارکت مسلمانان روسیه در انتفاضه های بزرگ کشاورزان در قرن هجدهم، اشاره ای ضمنی نیز به سیاست تزاری اعمال شده در قرن شانزدهم برای مهار مسلمانان و یکپارچه سازی آنها در مدار روسی، می نماید.
العزی می گوید: روس ها به وهابیت و گروه اخوان المسلمین به عنوان بزرگترین خطری که می تواند بر جوانان این کشور تاثیر گذار باشد، می نگرند. اما با گذشت زمان، دیدگاه روسیه درباره ی اسلام سیاسی، بویژه در دوران پوتین که به اسلام وتاریخ اسلامی با دید باز می نگرد، با پیشرفت همراه بوده است.
در دیگرمقاله ی این کتاب، مراد بطل الچچنی، پژوهشگر اردنی متخصص در زمینه ی گروههای اسلامی به بررسی موضوع اسلام رسمی واسلام موازی درشمال قفقاز پرداخته است.
وی با ارائه ی تعریفی از اسلامگرایان در مقدمه ی مقاله، موضوع اسلام سیاسی را محصول ایجاد نهادهای دینی مسلمانان اتحاد جماهیر شوروی، و همکاری رسمی( آن زمان) با رهبران دینی مسلمان می داند. این سیاست شوروی به ظهور پدیده ای در مقابل با آن ومخالف با “اسلام رسمی” که “جریان اسلام موازی ” از آن به محافظه کار وسنتی و نیز سری و مخفیانه، تعبیر می کند ، واصطلاح ” اسلام موازی” را بر آن نهاده است، منجر شد.زیرا عرض اندام و ظهور “اسلام موازی”، به علت تحت سلطه قرار گرفتن ” اسلام رسمی” و افول پیروان آن، صورت گرفت.
بطل الچچنی با اشاره به تغییرات قابل توجه صورت گرفته در این زمینه، می نویسد: تبیلغات همه جانبه و منفی علیه دین از سال ۱۹۲۷م شروع شد، اما بعد از سال ۱۹۵۷ از طرق مختلف، این تبلیغات بر ” اسلام موازی ” متمرکز شد وحملات در این چارچوب علیه جریان صوفی در چچن وبا پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و هجوم شوروی به افغانستان افزایش یافت. و در نبود رقیب در آن زمان ، طرق صوفیه محمل” اسلام موازی” شد.
بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اختلافات قومیتی افزایش یافت و دین، به عنوان عامل اجتماعی سیاسی در بین طوایف به طور جداگانه ای، نمایان شد. این جا بود که چهره ای جدید تشکیل شد والگوی جدید اسلام موازی( که جریان سلفی وجنبش های نزدیک به اسلام سیاسی در خاورمیانه، آینه ی تمام نمای آن هستند) که بعد از جنگ چچن در شمال قفقاز، وارد عرصه شده بود، در مقابل اسلام صوفی تشکیل شد.
نگرانی چچنی ها از هویت خود در مقابل جریان سلفی “وهابیت”، موجب شد روسیه از این وضعیت نهایت استفاده را برده و با جذب احمد قدیروف؛ مفتی چچن وی، را به عنوان رئیس حکومت طرفدار روسیه در چچن تعیین کند.
با گرایش مفتی چچن به سمت روسیه، به علت نگرانی از تاثیر روز افزون وهابیت، برای اولین بار بعد از ۱۵۰ سال، اسلام موازی( که نماینده طریقه ی قادریه است) مخالف روسیه، به سمت روسیه گرایش پیدا کرد. واینک “شورای مفتی ها” نماینده ی اسلام رسمی در فدراسیون روسیه است.
اما طریقه ی صوفیه در شمال قفقاز، که از مخالفین روسیه است، همچنان بخشی از چهره ی اسلام رسمی است. موضوعی که باعث شد رئیس جمهور چچنی طرفدار روسیه، طریقه ی قادریه را انتخاب کرده وبزرگترین مسجد اروپا در این کشور را بنا کند.
احمد عبد الحافظ فواز؛ استاد علوم سیاسی دانشگاه قاهره نیز ضمن موافقت با آنچه بطل چچنی پژوهشگر اردنی در قبل نگاشته است؛ به بررسی موانع مدیریت تنوع دینی مذهبی که از آن به تنش فرقه ای بین صوفیه و سلفیه در روسیه تعبیر می کند و پیامد آن کشته شدن ۱۲۲۵ نفر در سال ۲۰۱۲م بود، می پردازد.
وی با تشریح مبانی ضروری تاریخی، این گونه می نویسد: موضع تاریخی صوفیه که جنبش مقاومت قفقاز علیه روسیه ی تزاری پایه گذاری کرده است، عامل اساسی قدرت مبلغین صوفیه جهت انسجام وهمبستگی مسلمانان در طول دوران شوروی، برای حفاظت از سنت های اسلام بوده است.
اما راه ورود سلفیه به اتحادیه ی شوروی در اواخر دهه ی هشتاد قرن بیستم در ضمن” موضوع اسلام در بیرون از مساجد” مرهون عوامل اقتصادی؛ اجتماعی و حتی سیاسی مانند مساله ی چچن، و سفر به خارج از کشور است.
فوازبر این باور است که نشانه های کشمکش و درگیری بین سلفیه و صوفیه در روسیه از سال ۱۹۹۷م آغاز شد و با سلسله ترورهای که داغستان روسیه در سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲م شاهد آن بود ، گسترش یافت. در این ترورها که انگشت اتهام به سوی جنبش های سلفی مانند جنبش” فرزندان جنگل ها” می رفت، سران صوفیه از قبیل مقصود صدیقوف ( سال۲۰۱۱) و سعید افندی (در ۲۸اکتوبر۲۰۱۲) کشته شدند.
در این پژوهش به چگونگی تعامل دولت های روسیه با گسترش سلفیه در شمال قفقاز، از قبیل محدودسازی وبرخورد امنیتی اشاره شده است. شیوه ی روسیه در برابر گروههای مسلح خشونت طلب، برخورد با علل واسباب، تغافل یا به فراموشی سپردن عوامل اصلی است.
اما میربیک فاتشاقیف، پژوهشگر فرانسوی چچنی الاصل ورئیس جمعیت پژوهشهای قفقازی، مطالعه ی خود را درباره ی اخوان المسلمین در روسیه اختصاص داده است.
وی در این پژوهش مقایسه ای، نقش جنبش اخوان المسلمین و تأثیر آن در مسلمانان روسیه را مورد بررسی قرار داده است. بر اساس دیدگاه نویسنده؛ جنبش بین المللی اخوان تلاش کرده است بر گروههای اسلامی روسیه، ونیز بسیاری از نهادهای اسلامی در شرایط بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه ی نود قرن بیستم ، استیلا یابد.
مقامات فدراسیون روسیه نیز برای جلوگیری از تاثیر اقدامات این جنبش علیه حکومت روسیه، اقدامات سخت گیرانه ای وضع کرده اند. فعالیت طرفداران این جنبش در روسیه، از ویژه گی های خاصی برخوردار است. زیرا این گروه مجبورند، فعالیت های خود را به صورت غیر نظامی و با مخفی کاری هر چه تمام انجام دهند. ازینرو، اثرات ” اخوان المسلیمن ” در روسیه از دیگر سازمان های بین المللی اسلامی، کمتر است.
از دیگر مسائلی که فاتشاقیف در این مقاله به آن پرداخته است، می توان به تلاش های روسیه برای رفع حصر از اخوان المسلمین اشاره کرد. این مهم برای تسهیل دیدارهای مقامات روس با سران اخوان صورت گرفته است.
بعد از این اقدام، سرگی لاوروف؛ وزیر امور خارجه ی روسیه توانست با سران اخوان دیدار کرده و موسکو نیز خالد مشعل؛ رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس را در کرملین مورد استقبال قرار دهد.
نویسنده به این نکته اشاره می کند که تمایل رهبران روسیه به یافتن متحدین در منطقه ، آنها را وادار به برداشتن موانع و لغو تصمیمات درباره ی اخوان در آینده خواهد کرد. با این حال وی اشاره ای نیز به برخی تنش ها وسردرگمی ها در رابطه با طبقه بندی جنبش های اسلامی در این کشور می کند چون عده ی کمی از مردم روسیه بین سلفیه و اخوان المسلمین، تمایزی قائلند.
نویسنده ای این گونه نتیجه می گیرد که فعالیت اخوان المسلمین در روسیه سبب ایجاد فعالیت موازی مسیحی خواهد شد.
اشاره دیگر نویسنده به دادن برخی امتیازات از جانب اخوان به روسیه جهت ورود به عرصه ی اجتماعی در آینده است، موضوعی که می تواند سبب جذب طرفداران بیشتر در این کشور شود.
به این نکته نیز باید توجه داشت که تنها رقیب اخوان المسلمین در عرصه ی سیاسی روسیه، حزب اسلامی التحریر است؛ تنها حزبی که در بین مردم مسلمانان روسیه از سازمان یافتگی خوبی برخوردار است.
فاتشاقیف فرانسوی در پایان می نویسد: در حال حاضر فعالیت اخوان المسلمین در روسیه محدود است ، اما در پتانسیل ورود به عرصه سیاسی روسیه را در آینده خواهند داشت.
پژوهشگر فلسطینی عمر محامید، بعد از مقدمه ی طولانی وتاریخی، سیاست روسیه در برابر حوادث بهار عربی را مورد بررسی قرار می دهد. وی با اشاره به این نکته که موضع محافل فرهنگی روسیه در قبال حوادث جاری منطقه مانند بهار عربی، یکسان نیست، می نویسد: بسیاری از اندیشه ها، باورها و نظرات حاکم بر محافل سیاسی روسیه که تشکسل دهنده ی هسته ی نوظهوری در سیاست بین المللی این کشور است، درباره ی حوادث خارجی این کشور ومسائل ژئوپولوتیک منطقه ای، متفاوت است.
دگرگونی های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بر روسیه ی جدید، در حال شکل گیری است وبسیاری از ساستمداران روس بر این باورند که مسکو با توجه به عوامل مرتبط با دوران شوروری سابق، خاورمیانه و شمال افریقا را از دست خواهد داد.
محامید می نویسد: کارشناسان روس معتقدند صندوق های رای در خاورمیانه معنا ومفهوم زیادی نداشته وآنچه در ظاهر تغییر کرده عبارت است از همکاری جامعه در فرایند مدیریت کشور وحکومت.
آنها از ابتدا بر این باور بوده اند که، وقوع انقلاب در کشورهای عربی حتمی خواهد بود وباعث کشمکش های قومی، بحران های دینی وقومیتی شده وتاثیر منفی مستقیم بر اقتصاد این کشورها و در نهایت منجر به بحران سیاسی خواهد شد. وی در باره اوضاع مصر می گوید: مسکو در حال حاضر علی رغم عدم موضوع گیری رسمی وعلنی، ارتش مصر را تایید کرده است.
وی در این مطالعه اینگونه نتیجه می گیرد که: انتخاب پوتین به عنوان رئیس جمهور روسیه، باعث تقویت جایگاه روسیه در جهان شده است. که نمود آن را می توان در کشمکش های بین المللی در آسیا، افریقا وآمریکای جنوبی، ملاحظه کرد. همچنین فعالیت های روسیه در منطقه ی خاورمیانه نشان دهنده ابراز تمایل شدید این کشور برای بازگشت به جایگاه سابق این کشور در این منطقه ی حیاتی، می باشد.
نجات عبدالصمد ؛ نویسنده و رمان نویس سوری نیز در این کتاب، به بررسی کتاب” مصائر الاسلام فی روسیا، تاریخ، و آفاق” نوشته ی رمضان عبد اللطیبوف؛ نویسنده ی روسی داغستانی الاصل، پرداخته است.
عبدالصمد در این کتاب، مهم ترین مسائلی را که نویسنده ی کتاب در بررسی تاریخ گذشته وحال مسلمانان در روسیه به آن پرداخته، مورد تبیین قرار داده است.
هیئت تحریریه نیز به بررسی مقاله ی “حمود حمود” پژوهشگر سوری متخصص در اندیشه ی اسلامی با عنوان”ما وراء الفشل الأیدیولوجی: الإسلامیون والثقافه” (آنسوی شکست ایدئولوژیک: اسلام گرایان وفرهن) پرداخته است.
به نظر حمود، علی رغم شکست اندیشه هایی که اسلام سیاسی بر اساس آن پایه گذاری شده است، اما در پرتو آنچه به عنوان بهار عربی ترسیم شده، حالتی از تجدید حیات این اندیشه به چشم می خورد. پارادوکسی که این پژوهشگر سعی در تشریح آن دارد.
در بخش دیگری از این کتاب، طارق عبد الجلیل؛ پژوهشگر امور ترکیه، به تحلیل ورصد کشور ترکیه پرداخته است. وی در دومین گزارش خود در نیمه ی ماه نوامبر، به تحلیل مواضع احزاب ترکیه، اسلامگرایان و لائیک ها، درباره ی سخنان رجب طیب اردوغان؛ رئیس جمهور ترکیه در خصوص ممنوعیت اختلاط در مراکز سکونت دانشجویان دانشگاه ها و رویکرد وی جهت قانونی کردن جدایی جنسیتی در خانه های دانشجویی پرداخته است.
منبع : سایت: .almesbar.net
مترجم: سید محمود عربی
مرکز پژوهشی جامعه المصطفی مشهد
انتهای متن/