جایگاه نفت دریایخزر در حیات اقتصادی جمهوری آذربایجان
مقدمه
منطقه دریایخزر از زمانهای گذشته به لحاظ اقتصادی دارای ارزش و اهمیت خاصی بوده است. وجود پهنه آبی وسیع در این منطقه با تمام ویژگیهایش و همچنین موقعیت ارتباطی آن با سایر سرزمینها موجب شده است تا این حوضه از دیرباز یکی از مناطق مهم تجاری جهان به حساب آید. دریایخزر خود بعنوان یک منبع غذایی و راه ارتباطی، مورد استفاده مردمان اطراف قرار گرفته است و نادرترین آبزیان دنیا نیز در آن یافت میشود. با پیدایش منابع نفت و گاز و همچنین فروپاشی دیوار آهنین و سقوط نظام کمونیستی در شوروی سابق، اهمیت و موقعیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک آن افزایش یافت.
اهمیت انرژی دریایخزر
دریای خزر در طول تاریخ در حیات طبیعی مناطق همجوار خود نقش بسزایی داشته است که بیشتر اهمیت اقتصادی میباشد. به نظر برخی از صاحب نظران، منطقه دریای خزر بعد از خلیج فارس و سیبری، سومین منطقه نفتی جهان لقب گرفته است. و حتی به آن لقب کویت جدید دادهاند. در گزارشی اداره اطلاعات امریکا، کشورهای منطقه خزر را با نام اوپک کوچک مورد بررسی قرار داده و پیشبینی کرده است که سطح تولید این منطقه به میزان ۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۵ برسد که این سطح تولید نفت در قیاس با تولید جهان و همچنین با سطح تولید ۴۵ میلیون بشکه تولید کشورهای اوپک در این سال قابل مقایسه نیست.
طبق آمار و ارقام موجود درباره انرژی دریایخزر، وجود منابع انرژی که برای حوزه دریایخزر تخمین زده شده است، متفاوت به نظر میرسد. تفاوت آمار و ارقام، قبل از هر چیز ناشی از اهمیت منطقه در داشتن ذخایر انرژی است که میتواند برای قدرتهای بزرگ منشا چالش باشد. بر این اساس ذخایر نفت اثبات شده کل منطقه خزر چیزی بین ۲/۲۰۳ الی ۷/۲۳۵ میلیارد بشکه تخمین زده شده است. که از این میزان، قزاقستان در آسیایمرکزی با ۱۳۲ میلیارد بشکه بیشترین ذخایر نفت را در اختیار دارد و بعد از آن ترکمنستان به عنوان ضلع دیگر صاحب انرژی آسیایمرکزی با ۷/۳۹آ اذربایجان در منطقه قفقاز با ۳۹، ایران ۱۵، روسیه ۳/۷ ذخایر نفت منطقه خزر را در اختیار دارند. از سوی دیگر، منطقه خزر در مقایسه با ظرفیت موجود نفت ظرفیت قابل توجهی گاز طبیعی دارد. با توجه به برآورد مراکز اطلاعاتی انرژی به نظر میرسد که حدود ۲۳۲ تریلیون فوت مکعب گاز احتمالی جهان در این منطقه قرار گرفته باشد که معادل منابع گاز طبیعی عربستان سعودی است.
انرژی دریایخزر و جمهوری آذربایجان
جمهوری آذربایجان به دلیل داشتن خاک مناسب و منابع نفتی و گازی از موقعیت مناسبی برای توسعه اقتصادی برخوردار میباشد. این جمهوری به خاطر همین پتانسیل توانسته است توجه بسیاری از کشورهای پیشرفته را به خود جلب نماید و همچنین با ایجاد بستر لازم برای سرمایه گذاری و ورود شرکتهای مطرح بینالمللی در پروژههای نفت و گاز، زیرساختهای اقتصادی و صنایع مادر به رتبه اول اقتصادی منطقه قفقاز جنوبی دست یافته است. آذربایجان اگر چه فعلا” از اقتصاد تک محصولی (نفت و گاز) رنج میبرد، اما با توجه به برنامهها و اصلاحات اقتصادی گسترده ممکن است در آینده شاهد رشد صنعت توریسم و همچنین صنایع مادر در زمینههای پتروشیمی، ماشین آلات و صنایع غذایی باشد و به یکی از کشورهای ثروتمند منطقه با اقتصاد چند محصولی و افزایش ثروت ملی و درآمد سرانه بالا تبدیل شود. گزارش «کمیته آمار دولتی آذربایجان» در این زمینه آینده درخشانی را برای توانمندی اقتصادی این کشور ترسیم کرده است. در این گزارش میزان ذخایر استراتژیک آذربایجان تا اول نوامبر سال ۲۰۱۱ حدود ۴۱.۵ میلیارد دلار برآورد شده است. رتبه بندی بانک جهانی هم مؤید پیشرفتهای سریع در اقتصاد آذربایجان میباشد. بر اساس این رتبهبندی، آذربایجان به خاطر اجرای موفق برنامههای اقتصادی خود رتبه ۶۶ در میان ۱۸۳ کشور جهان را کسب کرده است. در واقع موفقیت اقتصادی آذربایجان در سطح کلان مرهون اقدامات و برنامهریزی دو دهه گذشته میباشد. آذربایجان در خلال دهه ۹۰ میلادی با همکاری «صندوق بینالمللی پول» برنامه ثبات اقتصادی را به اجرا گذاشت و رشد ۱۰ درصد سالانه برای اقتصاد کشور در دستور کار قرار گرفت. اما افزایش درآمدهای نفتی باعث شد آذربایجان حتی از پیش بینیها هم جلو بیافتد. آمارهای رسمی نشان میدهد که تولید ناخالص ملی در سال ۲۰۰۷ حدود ۲۳.۴ درصد افزایش پیدا کرد و این رشد در سالهای بعدی با برخی نوسانها حفظ شد.
آذربایجان قصد دارد تولید گاز خود را تا سال ۲۰۱۴ به ۳۲ میلیارد متر مکعب افزایش دهد. آذربایجان با هدفی که در پیش گرفته میخواهد در سال آینده میلادی ۵۱ میلیون و ۶۰۰ هزار تن نفت تولید کند که این رقم نسبت به برنامه تولید ۵۲ میلیون تن نفت این کشور در سال ۲۰۱۰ اندکی کاهش نشان میدهد، اما انتظار میرود تولید نفت این کشور تا سال ۲۰۱۴ دوباره افزایش یابد. آذربایجان با دارا بودن نزدیک به ۸ میلیارد مترمکعب ذخایر نفتی بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق مورد توجه شرکتهای غربی قرار گرفت و در حال حاضر بخش عمده ذخایر نفتی این کشور توسط شرکتهای آمریکایی استخراج میشود. ضمنا خطوط نفتی این کشور منجمله باکو- تفلیس- جیحان از مهمترین منابع درآمدی آذربایجان به حساب میآیند. به غیر از دخایر نفت و گاز، آذربایجان دارای ذخایر آهن به میزان ۴۵۰ میلیون تن و آلومینیوم به میزان ۱۵۰ میلیون تن میباشد. درآمد سرانه این کشور همسایه شمالی ایران در سال ۲۰۱۰، ۱۰۴۰۰ دلار است که با رشد سالانه متوسط ۳/۹ درصد توانسته شگفتیهای عجیبی در عرصه اقتصاد ایجاد کند.
نتیجهگیری
نفت دریایخزر بزرگترین بخش اقتصاد آذربایجان را تشکیل میدهد و این کشور در طی سالهای اخیر به واسطه رشد قیمت نفت بالاترین رشد اقتصادی را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. از این رو، نقش نفت در حیات اقتصادی آذربایجان بسیار چشمگیر است. سهم سرمایه گذاری خارجی صورت گرفته در بخش نفت در مقایسه با دیگر بخشها، سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی، اشتغال و تجارت خارجی از جمله شاخصهایی هستند که بر نقش برجسته بخش نفت در اقتصاد این کشور دلالت دارند. در پایان باید خاطر نشان کنیم جمهوری آذربایجان امروزه ساختار اقتصادی نامتوازنی دارد و عمده درآمدهای این کشور مانند بیشتر کشورهای نفتخیز به صادرات نفت خام وابسته است. بنابراین برای توسعه اقتصادی پایدار این کشور نیازمند توجه به بخشهای اقتصادی دیگر مانند بخش کشاورزی، مبارزه با فساد اداری، کاهش دیوانسالاری دولتی و… است.
نویسنده: مصطفی محمدی