AktualAktualArxivIslamŞəxsiyyətlərTarixXəbər lentiXəbərlər

Ayətullah Seyid Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili kimdir?

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili hicri-qəməri 1344-cü il (mil.1926) rəcəb ayının 13-ü səhər vaxtı, Əmirəl-mömininin (ə) milad günündə Ərdəbil şəhərində yoxsul bir ruhani ayəsində dünyaya göz açdı. Onun babaları Azərbaycanın Ordubad rayonundan Ərdəbilə köçmüşdülər. Atası böyük ruhani mərhum Seyid Əbdürrəhim, anası təqvalı xanım, mərhum Seyid Xədicə olmuşdur. Onların həmin vaxtadək səkkiz qız övladı vardı.
Ailənin son övladı və yeganə oğlu olan ustad hicri qəməri 1346-cı ildə 2 yaşında ikən (qarın yatalağı xəstəliyinə yoluxmuş) anasını itirmiş və bacılarının qayğısı ilə böyümüşdür.

Ustadın uşaqlıq dövrü ilə bağlı xatirələrindən biri onun həmin yaşlarda gördüyü bir yuxudur. Özü bu barədə belə buyurur: “Uşaq vaxtlarımda İmam Mehdinin (əc.) ziyarətinə çox müştaq idim. İmamla görüş üçün kitablarda tövsiyə olunan bütün əməlləri yerinə yetirirdim. Çalışırdım ki, hətta müstəhəb əməlləri də tərk etməyim. Nəhayət, bir gecə həzrəti yuxuda gördüm. Uşaq atasının ağuşuna sığındığı kimi həzrətin ətəyindən tutdum. Özümü onun mübarək qədəmlərinə yıxdım. Ondan mənə bir şey əta etməsini istədim. O da barmağındakı füruzə üzüyü çıxarıb mənim barmağıma taxtı. Bu yuxunu atama danışanda o mənə belə söylədi: “Bundan sonra sənin üçün heç bir nigarançılığım qalmadı. Çünki İmam Mehdinin (əc.) lütfü sayəsindəsən.”

AİLƏNİN İQTİSADİ, DİNİ VƏ SİYASİ DURUMU

Ustadın təəssübkeş, çox dindar və mö`min ruhani olan atası ailənin hər bir üzvünü imanlı, arif, məzhəbə xidmətçi tərbiyə etmək istəyir, bu yönümdə çox çalışırdı.

Həmin dövr İranda Rza Pəhləvinin səltənət günlərinə təsadüf edirdi. Rza Pəhləvi öz ingilis ağalarının istəyi ilə hər gün zorla da olsa, yeni bir siyasət izləyirdi. Bir gün görkəm birliyi adı altında insanların libaslarını, baş geyimlərini dəyişdirdi. Başqa bir gün hicabın aradan qaldırılması ilə bağlı göstəriş verdi. Bir gün gəldi ki, əzadarlıq, rövzə, moizə və xütbə məclislərinə qadağa qoydu. Başqa bir vaxt ruhani libasını qadağan etməklə alimləri və ruhaniləri sıxıntıya saldı.

Azğın şahın bu əməlləri müqabilində bə`zi ruhanilər xanənişin olub, gözləmə mövqeyi tutmuş, bə`zi ruhanilər libasını çıxarıb başqa bir peşə dalınca getmişdi. O qədər də az olmayan başqa bir qrup müqavimət göstərir, ağır çətinliklərə qatlaşaraq aşkar və gizli mübarizə aparırdı. Mərhum Mirəbdürrəhim bu qəbil şəxslərdən idi.

O, bütün Pəhləvi rejimini azğın, şəriətə zidd, qeyri-qanuni sayırdı. Alimin bu düşüncə tərzi həmin dövrün ictimai-siyasi ab-havası ilə bağlı onun üçün çətinliklər yaratmışdı. Mübariz ruhani ikiqat artıq təzyiqə mə`ruz qalırdı. Bə`zən aylarla mənzildə qalır, yalnız gecələr zəruri ehtiyaclar səbəbindən evdən çıxıb, tez də geri qayıdırdı. Həmin dövr o qədər dəhşətli və sıxıntılı idi ki, az bir qisim tanışlar və dostlar istisna olmaqla, kimsə mərhum Mirəbdürrəhimin mənzilinə get-gəl etmirdi. Bu hadisələrin acı nəticələrindən biri də ailənin günbəgün ağırlaşan maddi durumu, yoxsulluğu idi. Belə ki, ailənin bütün üzvləri ardıcıl günləri aclıq içərisində keçirirdilər. Hicri-şəmsi 1320-ci (mil. 1941) ilin şəhrivər ayında müttəfiqlərin İrana hücumu, rusların Azərbaycana daxil olması, Rza Pəhləvinin İrandan qaçması ilə sadə xalq hökumətin sıxıntılarından bir qədər nəfəs dərdi. Əlbəttə ki, İranın ictimai-siyasi durumu ağır vəziyyətdə qalmaqda davam edirdi. Amma ruhanilərə qoyulmuş məhdudiyyətlər yüngülləşmiş, nəticədə bu ailə üçün də gediş-gəliş şəraiti yaranmışdı.

TƏHSİL VƏ TƏLƏBƏLİYİN BAŞLANĞICI

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili altı yaşında uşaq ikən məktəbxanada təhsilə başlamış, Qur`ani-kərimi öyrənmişdi. Ustad həmin vaxt şər`i hökmlər risaləsi, “Gülüstan”, “Tənbihul-ğafilin”, “Nisabus-sibyan”, “Qolzari-bihar”, “Əbvabul-cinan”, “Məcalisul-muttəqin”, “Tarixi-mu`cəm”, “Dürreyi-Nadiri”, “Tarixi-Vəssaf” , “Hesabi-farsi” və başqa bu kimi kitablar oxuyurdu. Ustad hicri şəmsi 1318-ci (mil. 1939) ildə ərəb dərslərinə başladı. Hicri-şəmsi 1319-cu ildə hövzə dərslərini davam etdirmək üçün Ərdəbildə Molla İbrahim elmi mədrəsəsinə daxil oldu.

Həmin vaxt Ərdəbildə dini elmlər tədris edən üç mədrəsə vardı: Mirzə Əli Əkbər mədrəsəsi, Salehiyyə mədrəsəsi, Molla İbrahim mədrəsəsi. Birinci mədrəsə məktəbə çevrilmiş, ikinci mədrəsə iranlı mühacirlərə sığınacaq üçün verilmişdi. Yalnız Molla İbrahim mədrəsəsində dərslər davam edirdi. Həmin vaxtlar hövzə dərsləri oxumağa maraq yox idi. Bu mədrəsənin cəmi dörd tələbəsi vardı. Bəli, ustad belə bir çətin şəraitdə tələbəliyə başlamış, “Cameül-müqəddimat”, “Süyuti”, “Cami”, “Mutəvvəl”, “Haşiyeyi-Molla Abdullah”, “Şəmsiyyə”, “Məalim”, “Şəraye” dərsləri oxumuş, hicri şəmsi 1322-ci ildə həmin mədrəsədə keçilən dərsləri başa çatdırmışdır.

Müttəfiqlər İrana daxil olduqdan sonra insanlar zalım hökumətin sıxıntılarından azad oldular. Həmin vaxt gənclərin hövzə dərslərinə marağı artdı. Bir çox gənc tələbələr təhsillərini davam etdirmək üçün Molla İbrahim mədrəsəsinə daxil oldular. Bu gənc tələbələrin gəlişi, onların ciddi səyləri ustadın hövzə elmlərinin müqəddimə dərslərini, yə`ni sərf-nəhv, məntiq dərslərini başlamasına səbəb oldu. Ustad təhsillə kifayətlənməyib, Rza xanın 20 illik diktaturasından miras qalmış mə`nəvi boşluğu aradan qaldırmaq üçün moizə məclisləri təşkil edir, xütbələr oxuyur, Ərdəbil əyaləti və ətraf məntəqələrində çıxışlar edirdi.

Quma hİcrət

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili hicri-şəmsi 1322-ci (mil. 1943) il mübarək ramazan ayında müqəddəs Qum şəhərinə hicrət edib, ali təhsilini orada davam etdirmək qərarına gəlir. Ayın axırlarında Ərdəbildən çıxıb, şəban ayının 9-da müqəddəs Qum şəhərinə daxil olur. O, feyziyyənin hücrələrinin birində yerləşir. Qum şəhərində qaldığı üç ildən artıq müddətdə “Lüməteyn”, “Rəsail”, “Məkasib”, “Kifayəteyn”, üsul xaric dərsləri, Qur`an təfsiri və fəlsəfə oxuyur. O eyni zamanda “Məalim”, “Lüməteyn”, “Qəvanin” tədris etməklə məşğul olur. Cənab ustad həmin dövrdə böyük şəxsiyyətlərin hüzurundan faydalanıb elm öyrənir. “Məkasib”in bir miqdarını və “Kifayə”nin 1-ci cildini Ayətullah əl-üzma Seyid Məhəmməd Rza Gülpayiqanidən, “Məkasib”in” bir hissəsini, “Kifayə”nin II cildini, “Meybədinin hidayətinin şərhi”ni Ayətullah əl-üzma Hacı Seyid Əhməd Xansaridən, “Rəsail”i Ayətullah Hacı Şeyx Mürtəza Hairi və Ayətullah Sultanidən, “Mənzumə”ni Ayətullah Hacı Mirza Mehdi Mazandaranidən, “Əsfar”ı Ayətullah Seyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbaidən öyrənir.

Ustad təhsil almaqla yanaşı dini maarifin yayılması ilə məşğul olur, təbliğ günləri İranın müxtəlif məntəqələrində moizə və xütbə məclisləri təşkil edir, öz dini söhbətləri ilə cəmiyyətin mə`nəviyyatını təravətləndirir.

Həmin vaxtlar Qum elmi hövzəsinin işləri mərhum Ayətullah Höccət Kuhkəməri, Seyid Məhəmməd Təqi Xansari, Sədrəddin İsfahaninin öhdəsində idi. Şəhər ruhaniləri ilə bağlı işlərlə Ayətullah Feyz, Ayətullah Kəbir, Ayətullah Ruhani məşğul olurdu. Ayətullah İmam Xomeyni (r), Seyid Məhəmməd Rza Gulpayiqani, Hacı Şeyx Məhəmməd Əli İraqi (Əraki), Seyid Məhəmməd Damad hövzənin 2-ci təbəqə tanınmış ruhanilərindən sayılır, hövzənin ali tədris proqramını tədris edirdilər. Həmin vaxtlar elmi hözənin bə`zi alimləri qərara gəlmişdilər ki, hövzəni canlandırmaq üçün Ayətullah əl-üzma Bürucerdini Quma də`vət etsinlər. Bu alimlərin səyi sayəsində Ayətullah əl-üzma Bürucerdi Quma gəlib tədrisə başladı, onun gəlişi ilə əlaqədar elmi hövzədə əhəmiyyətli bir canlanma yarandı.

Həmin illər yadellilərin İrana hücumu ilə ölkədə, eləcə də müqəddəs Qum şəhərində siyasi vəziyyətdə çaxnaşma yarandı. Digər bir tərəfdən ruslar Azərbaycana daxil olduğu üçün azəri ailələrindən gələn köməklər kəsildi. Azəri tələbələr ciddi maddi çətinliklərlə üzləşdilər. Həmin günlərdə həzrət Ayətullah əl-üzma Seyid Əbülhəsən İsfahani Nəcəf şəhərində dünyasını dəyişdi. Onun ölümü şiə dünyasına, xüsusi ilə İrana ciddi tə`sir göstərdi. İranın həmin dövrdəki hökuməti böyük alimin ölümündən istifadə edərək bir tərəfdən öz müxaliflərini əzmək, digər tərəfdən elmi hövzəni Nəcəfdən Quma köçürməklə ruhanilərin nüfuzu sayəsində siyasi böhrandan çıxmaq məqsədi izləyirdi. Məhəmməd Rza Pəhləvi belə bir istəklə Ayətullah əl-üzma İsfahninin dünyasını dəyişməsi münasibəti ilə Ayətullah əl-üzma Bürucerdiyə başsağlığı teleqramı göndərdi. Şahın bu işi elmi hövzənin günbəgün artan qüdrətindən danışırdı. Sonralar Pəhləvi rejimi belə bir addımın yanlış olduğunu anlayıb, var gücü ilə ruhaniyyəti nüfuzdan salmağa çalışdı. Amma ruhanilərin və elmi hövzənin məhəbbətini qəlblərdən çıxarmaq mümkün deyildi.

Bir tərəfdən mərhum Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin bariz elmi şəxsiyyəti, digər bir tərəfdən həmin dövrdəki hakimiyyətin bitərəflik siyasəti hövzə alimlərinin fəaliyyətlərini daha da gücləndirdi. Hər yerdən alimlər və ruhanilər Quma gəlirdilər. Hövzədə misilsiz bir canlanma vardı. Həmin vaxtlar Nəcəf elmi hövzəsində əvvəki sakitlik yaranmışdı və həmin hövzə elmlə məşğul olmaq üçün daha münasib sayılırdı.
Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili həmin vaxtlar təhsil eşqi ilə aram və münasib mühit axtarışında idi. Bu səbəbdən də Nəcəf elmi hövzəsini münasib sayıb oraya üz tutdu.

ŞƏRİF NƏCƏF ŞƏHƏRİNƏ MÜHACİRƏT

Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Qum elmi hövzəsindən olan üç alimlə şərif Nəcəf şəhərinə mühacirət etmək qərarına gəlir. Sonradan həmin iki şəxs fikrindən daşınır və böyük ustad mərhum Şeyx Əbülfəzl Halalzadə Ərdəbili ilə hicri-şəmsi 1324-cü (mil. 1945) il aban ayının 16-da, hicri-qəməri 1364-cü il zilhiccə ayının əvvəlində Qumdan Nəcəfə yola düşür. Həmin vaxtlar İraqa qanuni mühacirət imkanları yox idi. Bu qəbil səfərlər çox çətin həyata keçirdi. Müsafirlər naçar qalıb məxfi şəkildə Xurrəmşəhr istiqamətindən avarlı qayıqla Bəsrə ərazisinə daxil ola bilirlər. Bu yolun çətinlikləri uzun-uzadı, eyni zamanda eşidiləsidir. Onlar Bəsrə, Abbasiyyə və Divaniyyədən keçir, Allahın lütfü ilə çətinliklərə sinə gərib, həmin il zilhiccənin 7-si günortadan sonra şərif Nəcəf şəhərinin Seyid mədrəsəsinə çatırlar. Onların Nəcəfə gəlişi Ərəfə gecəsinə düşür. Hər iki yoldaş müstəhəb müqəddimələri yerinə yetirdikdən sonra Nəcəf elmi hövzəsinin qədim ən`ənələrinə uyğun olaraq gecə vaxtı Kərbəlaya yola düşürlər. İki gün sonra Nəcəfə qayıdır və hövzə təhsilinə başlayırlar.

 

Böyük ustad Nəcəfdə olduğu günləri öz təhsil dövrünün ən üstün günləri sayır. Həmin vaxt Nəcəfdə tələbələr üçün çox sakit bir mühit yaranmışdı. Tələbələrin təhsil, tədris və araşdırmadan əlavə bir işi yox idi. Onlar böyük ustadların dərsində həvəslə iştirak edir, onların elm dəryasından bəhrələnirdilər. Elmi məsələlərin araşdırılmasına olan maraq ustadı bu sahədə çalışmalara sövq etmiş, o, böyük alimlərin dərslərindən bir hissəsini qələmə almışdı.

NƏCƏFDƏ ELMİ FƏALİYYƏT

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili şərif Nəcəf şəhərində qaldığı müddətdə fiqh üsulundan “qət və zənn” , “bəraət və iştiğal” və bir sıra başqa mövzuları, namaz və onun vaxtı, qiblə və namaz libası, namaz qılınan yer, namazın şərtləri kimi bəhsləri “Məkasibin” sonunadək mərhum Ayətullah əl-üzma Xoyinin hüzurunda təhsil almışdır. Təharət mövzusunu dəstəmazın sonunadək mərhum Ayətullah əl-üzma Həkimdən, ictihad və təqlid mövzusunu mərhum Ayətullah əl-üzma Seyid Əbdülhadi Şirazidən, “Müamilə” kitabının əvvəlini mərhum Ayətullah əl-üzma Milanidən, bu mövzuda başqa bir bölməni mərhum Ayətullah əl-üzma Şeyx Məhəmməd Kazim Şirazidən, “Ürvə”nin bir hissəsini mərhum Ayətullah əl-üzma Şeyx Məhəmməd Kazim Ali-Yasindən, “Mənzumə”nin sonunadək fəlsəfəni mərhum Şeyx Sədra Badkubeyidən öyrənmiş, eyni zamanda Ayətullah əl-üzma Xoyi, Milani və Həkimin dərslərindən bəhrələnmişdir.

Ustad şərif Nəcəf şəhərində nisbətən qısa bir müddət (iki ildən bir qədər artıq) qalsa da, həmin müddətdə dövrün böyük şiə alimlərinin fiqh və üsul dərslərində iştirakı onun üçün çox səmərəli və dəyərli olmuşdur. Böyük ustadların fiqh, üsul, fəlsəfə sahəsindəki araşdırmaları onun elmi şəxsiyyətinə güclü tə`sir göstərmişdir. Ayətullah əl-üzma Xoyinin ustadla bağlı buyuruğunu yada salmaq yerinə düşər. O, Qumdan gəlmiş üç tələbənin qısa bir müddətdən sonra geriyə dönməsinə təəssüflənmiş və buyurmuşdu: “Kaş bu şəxslər Nəcəfdə qalıb Quma qayıtmayaydılar!” Həmin üç nəfərdən biri Musəvi Ərdəbili olmuşdur.

İRANA DÖNÜŞ

Həmin vaxtlar İraqdakı vəziyyət siyasi baxımdan çətinləşirdi. Xalq ingilislər tərəfindən hakimiyyət kürsüsünə oturdulanlara qarşı çıxır, onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq istəyirdi. Ölkədə çaxnaşmalar zirvə həddinə çatmışdı. Artıq Bağdadda, Nəcəfdə və bir çox başqa şəhərlərdə qan axıdılmışdı. Nəhayət, zalım rejim süqut etdi. Mərhum Seyid Məhəmməd Sədr dövlət qurdu. Qısa bir müddətdən sonra mərhum Sədrin də dövləti süquta uğradı. Əcnəbilərin digər bir əlaltısı olan Nuri Səid ölkənin baş naziri tə`yin edildi.

Həmin günlərdə ustad bir məktub aldı. Həmin məktubda atasının ağır vəziyyətdə olduğu bildirilirdi. İraqdakı çaxnaşmalar, atasının xəstəliyi ilə bağlı nigarançılıqlar onu İraqdan İrana dönməyə məcbur etdi.

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili İraqdan qayıtdıqdan sonra hicri şəmsi 1327-ci (mil. 1948) ildə Quma gəlib Feyziyyə mədrəsəsində məskunlaşdı. Ustad İraqdan döndüyü vaxt nə vaxtsa oraya qayıtmaq fikrində idi. Elə bu məqsədlə də şərif Nəcəf şəhərindəki əşyalarını özü ilə götürməmişdi. Amma tale başqa hökm verdi. İraqa qayıtmaq üçün ikinci imkan ələ düşmədi.

Ustad Quma gəldikdən sonra atasının yaxşı vəziyyətdə olduğunu öyrəndi. Qum hövzəsindəki vəziyyətlə tanışlıq üçün bir neçə ay bu şəhərdə qaldı. Həmin vaxt mərhum Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin xaric dərslərində, mərhum Ayətullah Damadın fiqh və üsul dərslərində, mərhum Əllamə Təbatəbainin fəlsəfə dərslərində iştirak etdi. Rəcəb ayında Ərdəbilə yola düşdü. Orada atası ilə görüşdü. Ustadın atası ömrünün qalan hissəsini Nəcəf və ya Qumda keçirmək arzusunda idi. Ailə ilə birlikdə Nəcəfə getmək müşkül olduğundan Quma gəlib kiçik bir mənzildə yerləşdilər. Ustad təhsil və tədrislə məşğul idi. Amma Qumdakı çətin şərait səbəbindən atası Ərdəbilə qayıtmalı oldu. O, hicri-şəmsi 1330-cu (mil. 1951) ildə dünyasını dəyişdi.
Qumda fəalİyyətlər və baş verən hadİsələr

1. Təhsilin davamı:

Qeyd etdiyimiz kimi, ustadın Qumdakı əsas işi təhsilini davam etdirmək idi. Ustad həm mərhum Bürucerdi, Seyid Məhəmməd Damad, Əllamə Təbatəbainin dərslərində iştirak edir, həm də İmam Xomeyninin əxlaq dərslərində, Ayətullah əl-üzma Gülpayiqani, mərhum Ayətullah Hacı Şeyx Mürtəza Hairi, Ayətullah əl-üzma Hacı Seyid Əhməd Xansarinin fiqh dərslərindən bəhrələnirdi.

 

2. Tədrisin davamı:

Elmi hövzənin qədim və faydalı ən`ənələrindən biri tələbənin təhsillə yanaşı tədrislə də məşğul olmasıdır. Bu iş tələbələrin elmi və tərbiyəvi ruhiyyəsinə müstbət tə`sir göstərir. Ustad Qumda qaldığı müddətdə bu ən`ənəni davam etdirmiş, “Rəsail”, “Məkasib”, “Kifayə”, “Mənzumə” tədris etmişdir. Düşüncəli və çalışqan tələbələr bu dərslərdə iştirak etmiş, uyğun dərslər adətən ümumi şəkildə keçirilmişdir. Ustad məhəbbət göstərən bə`zi tələbələrə fiqh və üsulun ali-ixtisas (xaric) dərslərini də tədris etmişdir.

 

3. Qur`an sahəsində fəaliyyətlər:

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Qumda qaldığı müddətdə Qur`an sahəsində də çalışmış, həftədə iki gün hövzənin alimləri ilə birlikdə Qur`an təfsiri ilə məşğul olmuşdur. Bu məclislər onun Qumda qaldığı müddətdə fasiləsiz şəkildə davam etmişdir. Ustad Qumdan mühacirət etdikdən sonra da həmin dərslər dayandırılmamışdır və bu gün də davam etməkdədir. O, Ərdəbildə, Tehranda olduğu vaxtlarda həmin dərslərlə məşğul olmuşdur. Hazırda onun əsas fəaliyyət sahələrindən biri Qur`an araşdırmaları, Qur`an təfsiridir. Bu sahədəki fəaliyyətlər bə`zən məqalələr şəklində müxtəlif mətbuat orqanlarında öz əksini tapır.

 

4. Dərgi nəşri:

Ustad Qumda olduğu müddətdə elmi hövzənin bir qrup alim və ruhaniləri ilə ilk dəfə “İslam məktəbi” adlı dərginin nəşrinə başlamışdır. Bu dərgi böyük və misilsiz məhəbbətlə qarşılanmışdır. Ustad bu dərginin banilərindən olmuşdur. Onun bu dərgidə “Qur`an baxımından din”, “Qur`an və ya qürub etməyən günəş”, “Nuh tufanı” kimi yazıları dərc olunmuşdur. Ustad bu dərgi ilə bir müddət (dərginin doqquz sayınadək) əməkdaşlıq etmiş, Qumdan köçdükdən sonra isə həmkarlığını dayandırmışdır.

5. Təbliğ səfərləri:

Ruhanilərin əsəs vəzifələrindən biri yer üzündə dinin, ilahi hökmlərin təbliğidir. Həmin dövrün hakimiyyəti ruhanilərə, xüsusilə siyasi baxışı olan ruhanilərə ciddi nəzarət etsə də, ustad siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuş, hövzənin tə`til olduğu vaxtlarda ölkənin müxtəlif nöqtələrinə təbliğə getmişdir. Bu gün də Urumiyə, Məşhəd, Ənzəli, Dərgəz, Həmədan, Ərdəbil, Babul, Dehşər şəhərlərində mö`minlər ustadın cazibəli söhbətlərini məhəbbətlə xatırlayırlar.

6. Siyasi fəaliyyətlər:

Şübhəsiz ki, İslam dini insanların həm dünya, həm də axirət səadətinə diqqət yetirir. Bu səbəbdən də ictimai-siyasi, mədəni-iqtisadi sahələrlə məşğulluq ruhanilərin əsas vəzifələrindən sayılır. Ruhanilər öz fəaliyyətlərinin ilk günlərindən müsəlmanların bu günü və gələcəyi ilə bağlı siyasi məsələlərlə məşğul olmuş, öz vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Bu siyasi hadisələrdən biri də Doktor Müsəddiqin baş nazir olduğu dövrdə keçirilən beynəlxalq sülh konfransı olmuşdur. İlk əvvəl İranın dini və siyasi şəxsiyyətlərinin bir çoxu bu müqaviləni təsdiqləyib imzaladılar. Sonradan mə`lum oldu ki, bu işə plan cızanlar kommunistlər imiş və dini şəxsiyyətlər bu işə müxalif olduqlarını bildirdilər. Amma başqa bir qrup, o cümlədən Seyid Əli Əkbər Bərqeyi, Şeyx Məhəmməd Baqir Kəmreyi əvvəlki mövqeləri üzərində dayanıb, hətta konfransın keçirildiyi Vyanaya getdilər. Bərqeyi İrana qayıdan vaxt onu marksistlər qarşıladılar. Qum tələbələri ayağa qalxdı və qarşıdurma yarandı. Atışma baş verdi və bir nəfər həlak oldu, çoxları yaralandı. E`tiraz və qarşıdurmalar iki gün uzandı. Feyziyyə nəzarət altına alınmışdı. Bu işdə həm şahın yaxınları, həm də başqa qruplar iştirak edirdi. Onların hər birinin öz məqsədi var idi. Doktor Müsəddiq vəziyyəti araşdırmaq və sabitlik yaramaq üçün cənab Məlik İsmailini öz nümayəndəsi olaraq Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin görüşünə göndərdi. Həmin vaxt tələbə hərəkatının aparıcılarından olan Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Ayətullah əl-üzma Bürucerdi tərəfindən Məlik İsmaili ilə görüşdü. Ustad xanım Mə`sumənin hərəmində xalq qarşısında çıxış etdi və Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin bəyanatını oxudu.
ƏRDƏBİLƏ QAYIDIŞ

Hicri-şəmsi 1338-ci (1959) ilin ramazan ayında ağır elmi, təbliği, ideoloji, siyasi fəaliyyətlərin tə`sirindən ustadın səhhətində problemlər yarandı. Təkrar müayinələrdən sonra həkimlər yaşayış yerinin dəyişilməsini, bir müddət işdən uzaqlaşmağı tövsiyə etdilər. Ustad hicri-şəmsi 1339-cu (mil. 1960) ildə yay tə`tili günləri Qumdan Ərdəbilə getmək məcburiyyətində qaldı. Ərdəbildə yay günləri mərhum Hacı Mirsaleh məscidində moizə və təbliğ məclisləri təşkil edildi. Həmin məscidin yaxınlığındakı Molla İbrahim mədrəsəsinin tə`mirinə başlanıldı. Yay fəsli başa çatdıqdan sonra Quma qayıtmaq istəsə də, Ərdəbil alimləri və xalqının tə`kidi ilə ilin sonunadək səfərini tə`xirə saldı. Amma ustad tərəfindən başlanılmış işlər başa çatdırılmadığından böyük alim hicri-şəmsi 1347-ci (mil. 1968) ilədək Ərdəbildə qalmalı oldu. Ərdəbildəki fəaliyyət dövrü bir qədər uzun çəkdiyindən həmin dövrlə bağlı bə`zi nöqtələri yada salmaq yaxşı olar.

ƏRDƏBİLDƏ FƏALİYYƏTLƏR

1. Elmi faəliyyətlər:

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Ərdəbildə olduğu vaxt Qumda elmi fəaliyyətlə məşğul olan bə`zi alimlər və tələbələr Ərdəbilə qayıtdılar və ustadın hüzurunda “Rəsail”, “Məkasib”, “Kifayə” oxumağa başladılar. Bir müddət sonra alim fiqh və üsulun ali-ixtisas (xaric) dərslərinin və “Ürvə”nin tədrisinə başladı.

 

Ustad tədrislə yanaşı elmi hövzəni idarə edir, mədrəsə binalarının tə`miri ilə məşğul olur, tələbələrə maddi yardım göstərir, onları müxtəlif şəhər və kəndlərə təbliğə göndərir, onların problemləri ilə məşğul olurdu.

 

2. Təbliğ:

Ustad həmin müddətdə heç vaxt təbliğ işini dayandırmadı. Şam və xüftən namazlarından sonra söhbətlər aparılır, Qur`an təfsir edilirdi. Alimin evində həftəlik məclislər keçirilirdi.

 

3. İqtisadi fəaliyyətlər:

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbilinin qədim dostlarından, tələbə yoldaşlarından olan İmam Musa Sədr Livanın cənubunda yoxsulluqla mübarizə proqramı həyata keçirirdi. Ustad öz qədim dostundan ilham alaraq yoxsul Ərdəbil əyalətində iqtisadi fəaliyyətlərə başladı. Müəyyən araşdırmalardan sonra infaq və sədəqələrin toplanması üçün nümayəndələr tə`yin olundu. Yoxsullara əl sənaye işləri öyrədilməsi üçün mərkəz təşkil edildi. Onların istehsal etdiyi məhsullar bazarlara çıxarılır, qazanc zəruri ehtiyaclarına sərf edilirdi. Öncə corab və bu kimi zəruri trikotaj məhsullarının istehsalına başlanıldı. Gələn gəlir hesabına ailələr himayəyə götürüldü. Bu mərkəz fəaliyyətlərini genişləndirdiyi bir vaxt şah rejimi özü üçün təhlükə hiss edib maneçiliklər törətməyə başladı. Ərdəbilin həmin vaxtkı Savak (xəfiyyə) rəisi deyirdi: “Biz axundları nəzarət altına almaq, bəlkə də, aradan götürmək əzmindəyik. Axundlarsa elə bir iş görürlər ki, onlara qarşı addım atanda yüz, ya min nəfərlə üzbəüz gələk. Onları xalqdan ayırmaq üçün çox iş görülüb. Nailiyyətlər qorunmasa, onlar yenidən ictimai həyat səhnəsində görünəcəklər. İstənilən bir qiymətə onların fəaliyyətlərinin qarşısı alınmalıdır!”

Elə bu məqsədlə də, xalqın müəssisə və onun proqramları ilə tanış olacağı gün Savak mə`murları oraya hücum edib müəssisəni bağladılar. Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili ev dustağı edildi. Savakın göstərişi ilə müəssisəyə kömək edənlər həbs olunur, onlara əziyyət verilirdi. Beləcə, mərkəzin fəaliyyətlərinin qarşısı alındı.

 

4. Siyasi fəaliyyətlər:

Böyük ustadın siyasi düşüncələri hələ uşaqlıq dövründə ailədə formalaşmışdı. Onun uyğun görüşləri əsasən söhbətlərində, nitqlərində, təbliğlərində özünü göstərirdi. Ustadın Urumiyədə 7 il davam etmiş cazibəli söhbətlərini yada salmaq yerinə düşər. Hicri-şəmsi 1339-cu (mil. 1960) ildə ustad Ərdəbildə olduğu vaxt siyasi mübarizələr onun fəaliyyətlərinin tərkib hissəsinə çevrilmişdi. Bu səbəbdən də o daim şah rejimi tərəfindən tə`qib olunurdu.

Pəhləvi rejimi ustadın bütün addımlarını izləyirdi. Onun təbliği, söhbətləri, tədrisi, get-gəli, qonaqları, məktubları nəzarət altına alınmışdı. Hətta mədrəsə tikdiyi, yoxsullara əl tutduğu vaxt ətrafındakı insanlar, tələbələr də incidilirdi.

 

Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbilinin şah rejimi ilə əsas qarşıdurmalarından biri ərəblərlə İsrail arasındakı 6 günlük müharibə dövrünə təsadüf edir. Həmin vaxt bütün şah rejimi İsrailə tərəfdarlıq edir, ərəblərin ziddinə məlumatlar yayırdı. Ustad minbərdə ərəblərin müdafiəsinə qalxdı. Şah rejimi onu həbs edib Təbrizə sürgün etmək qərarına gəldi. Həmin vaxt Ərdəbil alimləri və camaat əl-ələ verib ustadın müdafiəsinə qalxdılar. Bütün camaat onun məscidinə toplanıb elan etdi ki, onun həbs olunacağı təqdirdə məscidlər bağlanacaq, xalq şəhərdən bayıra çıxacaq. Ruhanilərin müqaviməti ilə rastlaşan Pəhləvi rejimi işin sonundan qorxub ustaddan əl çəkdi. Qarşıdurmalardan biri də kapituliyasiya hadisəsi ilə bir vaxta düşdü. Ustad bu mövzu ilə bağlı xalqa agahlıq verdi və xalq bazarda işi saxlamaq qərarına gəldi. Şah məmurları ciddi səylə fəalları tə`qib etməyə başladılar. İş o yerə çatdı ki, təqib edilən şəxslər Ərdəbildən mühacirət etməli oldular.

 

5. “Cəmali-əbha” kitabı:

Bəhailər bir neçə səbəbdən Ərdəbilə maraq göstərirdilər:

1. Əli Məhəmməd Baba yaxın 18 nəfərdən biri Molla Yusif Ərdəbili adlı birisi idi. Ərdəbil əhalisi bu şəxsi tanımasa da, onun adı bəhai kitablarında qeyd edilmişdir. Ərdəbil yaxınlığında Molla Yusif adlı bir kənd var. Bə`zi bəhailər iddia edirlər ki, bu kənd Bəhailərin kitabında adı çəkilən Molla Yusifin kəndidir. Onlar bu dəlillə həmin kəndi müqəddəs sayır, ona xüsusi maraq göstərirlər.

2. Hicri-qəməri 1338-ci (mil. 1959) il Ərdəbildə Əminul-Üləma adlı bir şəxs yaşamışdır. Bu şəxs xalq arasında bəhai kimi tanınmışdır. Ramazan ayında onun aşkar halda çörək yediyini görən biri bunun səbəbini soruşduqda Əminul-Üləma demişdir: “Bu gün ramazanın 21-ci günüdür. Bu gün Əli (ə) öldürülüb və Allahın nizamı pozulub. Sən də orucunu yeyə bilərsən”. Həmin ərdəbilli Əminul-Üləmanın sözlərindən qəzəblənib, onu öldürür. Bəhailər həmin şəxsi öz şəhidləri sayırlar.

3. Bəhailərin Ərdəbildə bir neçə vəqf evi olub. Həmin evlərdən birini gizli şəkildə özlərinə kitabxana etmişdilər.

4. Ərdəbil əyalətinin dövlət mə`murlarından bə`ziləri, o cümlədən Səyyah və Ənsari kimi mə`murlar bəhai olmuşlar.

 

Bütün bu səbəblərdən bəhai təbliğatçıları xüsusi ilə yay aylarında sərin havalı Ərdəbilə gəlir, gəncləri öz tə`sirləri altına salmağa çalışırdılar. Bə`ziləri həmin məclislərdə iştirak etdikdən sonra Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili ilə görüşür və suallarına cavab alırdılar. Ustad bu adamlara tapşırırdı ki, bəhailərin suallarını dinləyib, cavabı sonraya saxlasınlar. Yalnız mütaliələrdən sonra yetərli cavablar versinlər. Bəhailərin suallarını cavablandırmaq üçün onların öz mənbələrinə müraciət etmək zəruri idi. Ərdəbildə Ənsari adlı bir şəxs tərəfindən bəhai kitabxanası yaradılmışdı. Bu kitabxanadakı kitablara müraciətlə bəhailərin sualları cavablandırılırdı. Nəhayətdə Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbilinin bəhailərə cavablarından ibarət “Cəmali-əbha” adlı kitabı ərsəyə gəldi. Bu kitab min tirajla çap olunub paylandı. Həmin kitabı görən İmam Musa Sədr onu ərəb dilinə tərcümə etdirmək qərarına gəlmişdi. Təəssüf ki, böyük mücahid bu işə macal tapmadı.
ƏRDƏBİLDƏN TEHRANA MUHACİRƏT

Ustadın Ərdəbildəki siyasi fəaliyyətləri onun ciddi nəzarət altına alınması, hətta Savak mə`murlarının onun evinə hücumları ilə nəticələndi. Artıq ustadın evində də əmin-amanlıq qalmamışdı. Ustad bu mövzuda imam Xomeyni (r) ilə məsləhətləşdi. İmam ona belə cavab vermişdi: “Biz ağaların şəhərləri tərk edib Tehran və Quma gəlməsini münasib saymırıq. Amma belə görünür ki, siz səfər etməyə məcbursunuz. Öz vəziyyətinizi özünüz daha yaxşı bilirsiniz və münasib qərar çıxara bilərsiniz”. Bəli, İmam seçim aparmağı ustadın öz ixtiyarına vermişdi. Beləcə, Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Ərdəbildən hicrət etmək qərarına gəldi. Amma Savak mə`murlarının maneçiliyi gözlənilirdi. Bu maneçiliyi aradan qaldırmaq üçün zəmin yaratmaq lazım idi.

Hicri-şəmsi 1347-ci (mil. 1968) ildə Məşhəd ətrafında güclü zəlzələ baş verdi. Həmin dövrün hökuməti özünü xalq tərəfdarı kimi göstərib onlardan pul toplayır və öz adından zərər çəkənlərə çatdırırdı. Dövlət e`lanlar yayır, meydanlarda çadırlar qurmaq üçün xalqı köməyə çağırırdı. Amma rejimin bütün fəaliyyətləri səmərəsiz qalmışdı. Belə bir vaxtda şəhərdəki ruhani və alimlər müstəqil fəaliyyətə başladılar. Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili də bə`zi dostları ilə birlikdə e`lan edib xalqı məscidə topladı və ianələr yığmağa başladı. Qərara alındı ki, yığılmış yardımlar Məşhəddə məskunlaşmış mərhum Ayətullah əl-üzma Milaniyə göndərilsin. Həmin vaxt ustadın ianələri Məşhədə çatdırmaq və “Cəmali-əbha” kitabını çap etdirmək bəhanəsi ilə Tehrana yola düşməsi üçün şərait yarandı.
Tehranda fəalİyyətlər

Hicri-şəmsi 1347-ci (mil. 1968) ilin yayında ustad Tehrana gəldi. Bir neçə gün sonra Əmirəlmö`minin məscidində ustadın imamlığı ilə camaat namazı bərpa olundu. Bu məscid Nüsrət xiyabanında yerləşirdi. Dostları və yaxınları müxalif olsalar da, ustad bir müddətdən sonra ailəsini Tehrana gətirdi.

Tehranda həm camaat namazı qılınırdı, həm də ustad Nüsrət məscidində fiqhin ali-ixtisas (xaric) dərslərini tədris edir (xüms kitabını), bə`zi tələbələrə “Əsfarın” I cildini öyrədirdi. Bundan əlavə, həmfikirlərlə fəlsəfi söhbətlər aparılırdı. Şəhid Ayətullah Behişti, Şəhid Ayətullah Mütəhhəri, Şəhid höccətül-İslam Müfəttih və bə`zi başqa dostlarla Qur`an elmlərində ciddi araşdırmalar aparılırdı. Bu iş üçün münasib məkana və imkanla kitabxanaya ehtiyac vardı. Bu məqsədlə Əmirəlmö`minin məscdinin kənarında yer ayrıldı. Araşdırmalar üçün nəzərdə tutulmuş kitabxana yaradıldı. Bundan əlavə, şam və xüftən namazlarından sonra ardıcıl şəkildə Qur`an təfsiri məclisləri quruldu.

Həmin vaxtlar İranda ateist fikirlər sür`ətlə yayılırdı. Belə bir vaxtda əqidə və ideoloji movzuları açıqlamaq məqsədi ilə siniflərin təşkil olunması, təbliğ üçün mərkəz tə`sis edilməsi zəruri idi. Həmin vaxt ustadın vasitəsi ilə Pərçəm xiyabanında mərkəz yaradıldı. Bu mərkəzdə İranın məzhəbi natiqləri və mütəfəkkirlərinin çıxışları təşkil olunurdu. Eyni məqsədlə Tehranda Müfid ibtidai mədrəsələri təşkil edildi. Bu gün də həmin müəssisələr fəaliyyətlərini davam etdirir. Həmin mərkəzlər şah rejiminin diqqəttini cəlb etməsin deyə, Əmirəlmö`min məktəbinin xeyriyyə müəssisəsi adı ilə tanıtdırılırdı. Bu barədə hələ danışacağıq.

Uyğun fəaliyyətlər hicri-şəmsi 1357-ci (mil. 1979) ilədək davam etdirildi. Həmin il müsəlman İran millətinin mübarizələri daha da gücləndi. Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili İmam Xomeyniyə ən yaxın adamlardan, inqilab fəallarından idi. Ustad inqilabdan əvvəlki dönəmdə və inqilabın ilk onilliyində siyasi səhnədə ən fəal şəxslərdən olmuşdur. Amma əlinizdəki məcmuədə bu barədə danışmaq imkanımız yoxdur, ustadın yalnız elmi və mədəni fəaliyyətlərini nəzərdən keçirə bilirik.

 

1. Elmi və mədəni fəaliyyətlər:

 

Ustad Tehranda olduğu müddətdə bir sıra elmi və mədəni fəaliyyətlərlə məşğul olmuşdur. Fiqh və üsulun ali-ixtisas (xaric) dərslərinin tədrisi, tələbələr və ruhanilər üçün “Mənzumə”nin I cildinin tədrisi, “Fəlsəfə üsulu və realizm” kitabının tədrisi, təkamül və fəlsəfə tarixi mövzusunda silsilə dərslər, namazqılanlar üçün təfsir mövzusunda söhbətlər, müxtəlif zümrələr üçün Qur`an elmləri və fəlsəfə əsasları mövzusunda söhbətlər ustadın elmi və mədəni fəaliyyətlərinə nümunə göstərilə bilər. Bu fəaliyyətlər o qədər genişləndi ki, rejim mərkəzi nəzarət altına aldı və Savak mə`murları oraya hücum etdi. Kitabxana dağıdıldı, mərkəzin mülkü qarət olundu, fəaliyyət dayandırıldı.

 

2. Əmirəlmö`minin (ə) məktəbi xeyriyyə müəssisəsinin tə`sisi:

 

Hicri-şəmsi 1348-ci (mil. 1969) ildə mədəni fəaliyyətlərin gücləndirilməsi üçün ustad bir neçə həmməsləki ilə birlikdə Əmirəlmö`minin (ə) məktəbi xeyriyyə müəssisəsini tə`sis etdi. Allahın lütfü ilə həmin müəssisə bu gün də fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Bu müəssisənin nəzdində üç məscid, bir mədəniyyət mərkəzi, dörd ibtidai mədrəsə, universitet fəaliyyət göstərir.

 

İnqilabın ilk on ilində, yə`ni hicri-şəmsi 1357-ci ildən 1368-ci ilədək (mil. 1979-1989) ölkədəki həssas durumla bağlı ustadın da həyatında dəyişikliklər baş verdi. O öz fəaliyyətlərini iki hissəyə bölməyə məcbur oldu. Birinci fəaliyyət yönümü elmi və mədəni fəaliyyətlər idi. İkinci yönüm siyasi fəaliyyətlər və hökumət işlərinə aid idi. Qeyd etdiyimiz kimi, bu kitabçada yalnız birinci qisim fəaliyyətləri nəzərdən keçiririk. Hazırda ikinci qisim fəaliyyətlər haqqında danışmaq imkanımız yoxdur.
İNQİLABIN İLK 10 İLİNDƏ ELMİ VƏ MƏDƏNİ FƏALİYYƏTLƏR

İnqilabın ilk 11 ilində böyük ustad xüsusi bir şəraitdə elmi və mədəni fəaliyyətlərlə məşğul oldu. Onun əsas işlərindən biri məhkəmə qanunları hazırlamaq, bu qanunları şəri və fiqhi meyarlarla əsaslandırmaq idi. İnqilabdan öncəki dövrün qnunları, xüsusən də cinayət məcəlləsi Avropa qanunlarından iqtibas olunmuşdu. Bu səbəbdən də uyğun sahədə ciddi çalışmalara ehtiyac vardı. Bu məqsədlə fəqihlər və hüquqşünaslardan ibarət xüsusi komissiya təşkil edildi. Mütəfəkkir və ziyalı müsəlmanların həmkarlığı ilə bu iş başa çatdırıldı, şəriət prinsiplərinə əsasən yeni qanunlar tənzimləndi. Əlbəttə ki, həmin qanunları kamil hesab etmək olmazdı və onların təkrar nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac vardı.

Bə`zən mühakimə zamanı mə`lum olurdu ki, tənzimlənmiş qanunlarda müəyyən məqamlar nəzərdən qaçırılmışdır. Hakim mövcud qanunlar əsasında hökm verə bilmirdi. Belə hallarda o, mö`təbər dini mənbələrdə axtarış aparmalı idi. Əlbəttə ki, bu işin öhdəsindən gəlməyən hakimlər də vardı. Xüsusi ilə fiqhi mənbələrdə nəzərdə tutulmayan hallarla bağlı hökm vermək problemə çevrilmişdi. Belə məqamlarda məsələlərə aydınlıq gətirmək Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbilinin əsas vəzifələrindən biri idi.

Məhkəmə sistemində mühüm vəzifələrdən biri də hakimlərin yerləşdirilməsi idi. Bir çoxlarının idarə işi ilə tanışlığı yox idi. Mühakimə işində ictihad dərəcəsi zəruri şərt sayıldığından bu sahədə hövzə alimlərindən istifadə etmək zərurətə çevrilmişdi. Amma Qum və Nəcəf hövzələrində əksər alimlər namaz və oruc kitablarını tədris etdiyindən hüquq sahəsi diqqətdən kənarda qalmışdı. Məhkəmə sistemində çalışmalı olanların əksəriyyəti bu sahədən xəbərsiz idi. Digər bir tərəfdən, şər`i mənbələrdə bildirilənlər bə`zən mövcud ictimai duruma münasib olmurdu. Bütün bu problemlər məhkəmə sisteminin işini çətinləşdirirdi.

 

Mövcud problemi aradan qaldırmaq məqsədi ilə Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili İslami hüququn tam ali-ixtisas dərslərini keçmək məcburiyyətində qaldı. O “Fiqhul-qəza” kitabını tərtib edib yeni məsələlərlə bağlı açıqlamalar verdı.

 

Ustadın mühüm elmi fəaliyyətlərindən biri də iqtisadi sahə ilə bağlı idi. Ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən bank, maliyyə əməliyyatları nizamlanmalı idi. Bu iş İslam Respublikasının əsas ehtiyaclarından idi. Uyğun problemləri aradan qaldırmaq üçün azad iqtisadiyyat, sosialist iqtisadiyyatı kimi mövzularda mütaliələr etmək, müqayisəli şəkildə araşdırma aparıb İslam iqtisadiyyatı sistemini qurmaq ustadın mühüm işlərindən idi.
QUMA YENİDƏN HİCRƏT

Hicri-şəmsi 1368-ci (mil. 1989) il xordad ayının 14-də İmam Xomeyni (r) dünyasını dəyişdi. Hələ o sağ olduğu vaxt Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili dövlət işlərindən kənarlaşıb elmi fəaliyyətlərlə məşğul olmaq arzusunu bildirmişdi. Amma İmam hər dəfə bu istəyə mənfi cavab verirdi. İmamın vəfatından sonra ustad həmin ilin şəhrivər ayında Quma hicrət etdi və növbəti fəaliyyətlərə başladı:

 

1. Tədris, bəhs və tədqiq:

 

Ustad müqəddəs Qum şəhərində məskunlaşan kimi fiqh və üsulun ali-ixtisas (xaric) dərslərinin tədrisinə başladı. O, üsul və fiqh dərsləri ilə yanaşı hüquq, diyələr, şəhadətlər, qisas mövzularını tədris edib, uyğun sahədə kitablar tərtib etdi. “Fiqhul-qəza”, “Fiqhul-hüdud”, “Əttəzirat”, “Fiqhul-diyat”, “Fiqhul-qisas” kitabları nəşr olundu. Artıq “Fiqhul-şəhadət” kitabı da çapa hazırdır. Həmin müddətdə tə`til günlərində şirkət, ictihad, təqlid, sığorta movzularında tədris apardı, “Fiqhul-şirkə”, “Kitabul-təmin” kitablarını tərtib etdi.

 

Alim mühüm şəri cəzalar mövzusunu başa çatdırdıqdan sonra hüquqi və mədəni mövzuları araşdırdı, müzaribə kimi ciddi ehtiyac duyulan mövzulara aydınlıq gətirdi. Bu mövzuların tədrisini başa çatdırmış ustad müamilə mövzusunda kitabların tədrisi ilə məşğuldur.

 

2. “Müfid universiteti”nin tədris proqramı və idarə olunması:

 

Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Qumda təhsilə məşğul olduğu vaxtlardan başlayaraq, bütün tələbələr kimi təhsil sistemindəki nöqsanlar barədə düşünür, bu nöqsanların aradan qaldırılmasını arzulayırdı.

 

Hövzə təhsilində mühüm nöqsanlardan biri dərs proqramlarının müasir dövrlə ayaqlaşmamasıdır. Dünyada və cəmiyyətlərdə baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar yeni ehtiyaclar və suallar yaranır. Adətən, qədim kitablarda bu suallara ətraflı cavab tapmaq mümkün olmur. Xüsusilə, beynəlxalq hüquq, dövlətlərin hakimiyyəti altında olan mülkiyyətlər məsələsi, vətəndaşlıq məsələsi, sələmdən uzaq bank və sığorta məsələləri yetərincə araşdırılmalıdır. Hökumət və siyasət mövzuları, sosiologiya, fəlsəfə, yeni sxolastika, siyasi elmlər hələ ki müasir ehtiyacları ödəyəcək səviyyədə deyil. Bu mövzulara akademik səviyyədə yanaşılması zəruridir. Digər bir tərəfdən, İslam Respublikasının idarə olunması üçün məs`uliyyətli mütəxəssislərə ehtiyac var. Bu sahədəki ehtiyacı təkcə hövzə elmlərinə yiyələnməklə ödəmək mümkün deyil. Günün sorğularını yetərincə cavablandırmaq üçün müasir elmlərlə dərindən tanışlığa ehtiyac var. Ustad bütün bu ehtiyacları nəzərə alaraq, Qumda növbəti dəfə məskunlaşdığı vaxt “Müfid universiteti”ni təsis etmək qərarına gəldi. Bu universitetin təşkil olunmasında məqsəd İslam quruluşunun ehtiyac duyduğu elmləin tədris edilməsidir. Bu universitetdə müasir elmlərlə yanaşı İslam elmləri də dərindən araşdırılır.

 

Hazırda sözügedən universitetdə hüquq, iqtisad, fəlsəfə, siyasət, Qur`an elmləri tədris olunur. Gələcəkdə uyğun ixtisas sahələrini artırmaq, doktorluq dərəcəsi vermək nəzərdə tutulur. Hazırda bu universitetdə 600-ə yaxın tələbə təhsil alır. Bu tələbələr müstəqil şəkildə hövzə elmlərinə də yiyələnirlər. Universitetə daxil olmaq üçün “Şərhi-lümə”, “Üsuli-Muzəffər” kurslarını başa çatdırmaq, təhsil şəhadətnaməsi və konkursda iştirak vəsiqəsinə malik olmaq şərtdir. Universitetdə təhsil üçün qoyulan şərtlərdən biri də budur ki, tələbələr bu müəssisədə təhsil almaqla yanaşı hövzə dərslərini davam etdirsinlər.
AYƏTULLAH ƏL-ÜZMA MUSƏVİ ƏRDƏBİLİNİN ƏSƏRLƏRİ

1. “Fiqhul-qəza”;
2. “Fiqhul-hudud və tə`zirat”;
3. “Fiqhul diyat”;
4. “Fiqhul-qisas”;
5. “Fiqhul-şirkət və tə`min”
6. “Fiqhul-müzaribə”;
7. “Fiqhul-şəhadat”;
8. “Xiyarate-məkasib”ə haşiyə;
9. Bir dövrə “üsuli-fiqh”;
10. Ayətullah əl-üzma Həkim və Xoyinin fiqh və üsul dərsləri;
11. “Ərrəsailul-fiqhiyyə”;
12. Qur`an təfsiri mövzusunda məqalələr;
13. Əxlaq dərsləri;
14. İqtisad (4 cild);
15. Kitab və sünnə əsasında İslam iqtisadiyyatı;
16. “Cəmali-əbha”;
17. “Risaleyi-əməliyyə”;
18. “Mənasiki-həcc”;
19. “Nəhcur-rəşad”;
20. İstiftaat.

Böyük alim 2016-cı ildə dünyasını dəyişib, məzarı Qumda Həzrəti Məsumənin ziyarətgahındadır.

Related Articles

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Time limit is exhausted. Please reload the CAPTCHA.

Back to top button